Professional Documents
Culture Documents
trong ñoù F (x, y, z) ñöôïc giaû thieát lieân tuïc cuøng vôùi caùc ñaïo haøm rieâng cuûa noù treân
mieàn G ⊂ R3. Vôùi moät soá ñieàu kieän naøo ñaáy, phöông trình vi phaân caáp I coù theå vieát
ñöôïc döôùi daïng sau, goïi laø daïng giaûi ra ñöôïc ñoái vôùi ñaïo haøm
y = f (x, y) (1.3)
vôùi f lieân tuïc trong moät mieàn D ⊂ R2 .
Ví duï: Caùc phöông trình
ey + y 2 cos x = 1
y 2 − 2xy = ln x
∂2u ∂2u
+ =0
∂x2 ∂y 2
laàn löôït laø phöông trình vi phaân thöôøng caáp I, caáp III vaø phöông trình ñaïo haøm rieâng
caáp II.
Xeùt phöông trình (1.1), haøm giaù trò vector y : I → R n (I = (a, b) laø khoaûng naøo ñoù
cuûa R) laø nghieäm cuûa phöông trình (1.1) neáu noù coù caùc ñaïo haøm lieân tuïc ñeán caáp m
treân I vaø thoaû maõn
F (x, y(x), y (x), y (x), . . . , y (m) )(x) = 0 vôùi moïi x ∈ I (1.4)
Trong tröôøng hôïp phöông trình vi phaân caáp I, nghieäm laø moät haøm thöïc moät aån y = y(x)
maø khi thay vaøo (1.2), ta ñöôïc moät ñaúng thöùc ñuùng.
Ví duï: Deã kieåm tra raèng hoï haøm (phuï thuoäc vaøo hai tham soá tuyø yù)
y = C1 cos x + C2 sin x
laø nghieäm cuûa phöông trình vi phaân
y + y = 0
Ví duï: (Saên moài vaø moài) Söï phaùt trieån cuûa hai quaàn theå ñoäng vaät (chaúng haïn, x=
x(t) laø soá con meøo vaø y = y(t) laø soá con chuoät) ñöôïc moâ taû bôûi (heä) phöông trình
Volterra−Lotka sau ñaây
y = y(α − βx), x = x(γy − δ) (1.5)
vôùi α, β, γ vaø δ laø nhöõng haèng soá cho tröôùc.
Ñeå tìm nghieäm cuûa phöông trình naøy ta coù theå xem y nhö laø haøm theo x, phöông
trình coù theå vieát döôùi daïng
dy y(α − βx) (γy − δ) (α − βx)
= hay dy = dx
dx x(γy − δ) y x
Nghieäm cuûa phöông trình naøy cho bôûi
γy − δ ln y = α ln x − βx + C
trong ñoù C laø haèng soá tuyø yù. Hình 1.1 moâ taû caùc ñöôøng möùc cuûa nghieäm khi α = β =
γ = 1, δ = 2.
1.2. Ñònh lyù toàn taïi vaø duy nhaát nghieäm 7
z
X
1 2 3 4 y
phöông trình y = x2 . Deã thaáy y = x3 + 1 laø nghieäm (duy nhaát) thoaû ñieàu kieän y(0) = 1.
3
Ta xeùt baøi toaùn sau ñaây ñaët ra ñoái vôùi phöông trình (1.2), goïi laø baøi toaùn Cauchy
(coøn goïi laø baøi toaùn giaù trò ban ñaàu):
Tìm nghieäm y(x) cuûa phöông trình (1.2) thoaû
y(x0 ) = y0 (1.6)
trong ñoù (x0 , y0) ∈ D ñöôïc goïi laø caùc ñieàu kieän ban ñaàu.
Caâu hoûi töï nhieân ñaët ra laø vôùi ñieàu kieän ban ñaàu (1.6), coù hay khoâng vaø bao nhieâu
nghieäm thoaû maõn ñieàu kieän naøy. Traû lôøi caâu hoûi naøy töùc laø giaûi baøi toaùn Cauchy ñoái
vôùi phöông trình (1.2). Ta löu yù raèng khoâng phaûi luùc naøo baøi toaùn Cauchy cuõng coù
nghieäm, vaø khi coù nghieäm cuõng khoâng nhaát thieát coù duy nhaát nghieäm. Trong muïc sau
ta seõ phaùt bieåu vaø chöùng minh moät ñònh lyù giaûi quyeát troïn veïn baøi toaùn Cauchy cho
phöông trình vi phaân caáp I.
trong ñoù f xaùc ñònh vaø lieân tuïc treân mieàn môû D ⊂ R2.
Giaû söû y(x) laø nghieäm cuûa baøi toaùn (1.7), tích phaân hai veá cuûa phöông trình trong
(1.7) ta ñöôïc phöông trình tích phaân cho y(x) laø
x
y(x) = y0 + f (t, y(t))dt (1.8)
x0
Roõ raøng moãi nghieäm cuûa (1.7) cuõng laø nghieäm cuûa (1.8) vaø ngöôïc laïi, moãi nghieäm
cuûa (1.8) ñeàu khaû vi lieân tuïc (töùc laø thuoäc lôùp C 1 ) treân moät khoaûng I naøo ñoù vaø thoaû
phöông trình (1.7).
Pheùp laëp Picard−Lindelöf.
Veà maët toaùn töû, nghieäm cuûa phöông trình tích phaân (1.8) chính laø lôøi giaûi cuûa baøi
toaùn ñieåm baát ñoäng cuûa caùc aùnh xaï co trong khoâng gian metric ñaày ñuû (ôû ñaây ta xeùt
khoâng gian caùc haøm khaû vi lieân tuïc treân I ) maø lôøi giaûi coù theå cho bôûi phöông phaùp
xaáp xæ lieân tieáp Picard−Lindelöf sau ñaây.
Xeùt daõy caùc haøm xaùc ñònh moät caùch ñeä qui bôûi
y0 (x) = y0 (hay
x moät haøm naøo ñoù)
yk+1 (x) = y0 + x0 f (t, yk (t))dt, vôùi k ∈ N
Boå ñeà 1.2.1. Giaû söû f lieân tuïc treân hình chöõ nhaät
D = {(x, y)/|x − x0 | ≤ a, |y − y0 | ≤ b}
b
Ñaët M := max(x,y)∈D |f (x, y)| vaø h := min a, . Khi ñoù vôùi moïi x ∈ I := [x0 −
M
h, x0 + h] ta coù
|yk (x) − y0 | ≤ b, vôùi moïik
Noùi caùch khaùc, caùc haøm yk khoâng ñi ra khoûi hình chöõ nhaät D.
Y0(x)
Y2(x)
Y4(x)
Y1(x)
Y3(x)
1 2 3 4
Hình 1.2: Pheùp laëp Picard−Lindelof cho phöông trình y = −y 2, vôùi y(0) = 1
Nhaän xeùt: Ñieàu kieän Lipschitz laø yeáu hôn so vôùi ñieàu kieän giôùi noäi cuûa ñaïo haøm
∂f ∂f ∂f
rieâng treân D. Thaät vaäy, giaû söû lieân tuïc vaø ≤ M . Khi ñoù, aùp duïng ñònh
∂y ∂y ∂y
lyù Lagrange cho haøm f (x, y) theo bieán y ta ñöôïc
∂f
f (x, y1 ) − f (x, y2 ) = (y1 − y2 ) [x, y1 + θ(y2 − y1 )]
∂y
Khi ñoù nghieäm cuûa baøi toaùn Cauchy (1.7) laø toàn taïi vaø duy nhaát trong ñoaïn I :=
[x0 − h, x0 + h],
vôùi h := min(a, Mb ) vaø M := max(x,y)∈D |f (x, y)|.
k |x − x0 |k+1
|yk+1(x) − yk (x)| ≤ ML , vôùi moïi x ∈ I
(k + 1)!
Vôùi k = 0, baát ñaúng thöùc treân chính laø xx f (t, yk−1(t))dt ≤ M |x − x0|, baát ñaúng thöùc
0
naøy ñuùng.
Giaû söû ta coù ñieàu ñoù vôùi k − 1, khi ñoù vôùi x0 ≤ x ≤ x0 + h ta coù
x
|yk+1 (x) − yk (x)| = [f (t, yk (t)) − f (t, yk−1(t))] dt
xx0 x
≤ |f (t, yk (t)) − f (t, yk−1(t))| dt ≤ L |yk (t) − yk−1 (t)| dt
x
x0 x0
(Lh)j
Chuoåi soá ∞ j=0 laø hoäi tuï, neân phaàn dö cuûa noù maø xuaát hieän trong bieåu thöùc cuoái
j!
cuøng coù theå laøm cho beù tuyø yù khi k ñuû lôùn. Theo tieâu chuaån Cauchy, daõy {yk (x)} hoäi
tuï ñeàu treân I ñeán haøm y(x). Ñeå chöùng minh y(x) laø nghieäm chæ caàn qua giôùi haïn trong
ñaúng thöùc
x
yk+1(x) = y0 + f (t, yk (t))dt
x0
Vì daõy haøm {yk (x)} hoäi tuï ñeàu, f lieân tuïc (ñeàu) treân hình chöõ nhaät D neân daõy haøm
{f (t, yk (t))} hoäi tuï ñeàu treân I ñeán haøm f (t, y(t)). Do ñoù coù theå chuyeån giôùi haïn qua
daáu tích phaân ñeå ñöôïc ñaúng thöùc (1.8). Vaäy y(x) chính laø nghieäm cuûa baøi toaùn Cauchy
(1.7).
1.2. Ñònh lyù toàn taïi vaø duy nhaát nghieäm 11
Suy ra
x
|y(x) − z(x)| = [f (t, y(t)) − f (t, z(t))] dt ≤ 2M |x − x0 |
x0
Laëp laïi caùc böôùc qui naïp nhö treân, ta deã daøng chöùng minh ñöôïc raèng vôùi moïi soá töï
nhieân k:
|x − x0 |k+1
|y(x) − z(x)| ≤ 2MLk , vôùi moïi x ∈ I
(k + 1)!
Cho k −→ +∞ ta coù |y(x) − z(x)| = 0 treân I . Nhö vaäy, moät caùch ñòa phöông, nghieäm
y(x) laø duy nhaát.
Nhaän xeùt: Ñieàu kieän Lipschitz laø quan troïng, ngay caû khi f (x, y) lieân tuïc treân R2 .
Chaúng haïn xeùt phöông trình
y = 2 |y|, y(0) = 0
Ta thaáy ngay y≡0 laø moät nghieäm. Ngoaøi ra coøn coù voâ soá nghieäm khaùc (xem hình
1.3) laø
(x − C)2 neáu x ≥ C 0 neáu x ≥ C
y(x) =
0 neáu x ≤ C
vaø y(x) =
−(x − C)2 neáu x ≤ C
Ñònh lyù 1.2.3 (Nguyeân lyù aùnh xaï co). Moïi aùnh xaï co T trong khoâng gian metric ñuû
ñeàu coù duy nhaát moät ñieåm baát ñoäng. Töùc laø ñieåm x ∈ E sao cho
∗
T (x∗ ) = x∗
12 Chöông 1. Phöông trình vi phaân thöôøng caáp I
-3 -2 -1 1 2 3
-1
Nhaän xeùt: Töø ñònh nghóa nghieäm toång quaùt, ta suy ra raèng vôùi moãi ñieàu kieän ban ñaàu
(x0 , y0 ) ∈ D , ta luoân tìm ñöôïc C0 = ϕ(x0, y0) sao cho y = y(x, C0) laø nghieäm cuûa baøi
toaùn Cauchy töông öùng. Noùi caùch khaùc, baèng caùch choïn caùc giaù trò thích hôïp cho haèng
soá, ta coù theå thu ñöôïc caùc nghieäm rieâng tuyø yù cuûa phöông trình, khoâng keå caùc nghieäm
kyø dò.
Giaûi (hay coøn goïi laø tích phaân) moät phöông trình vi phaân laø tìm taát caû caùc nghieäm
(bieåu thöùc nghieäm toång quaùt) cuûa phöông trình ñoù hoaëc nghieäm cuûa baøi toaùn Cauchy
vôùi ñieàu kieän ban ñaàu cho tröôùc.
Ví duï: Tìm nghieäm rieâng y(x) cuûa phöông trình y = 3y + x thoaû ñieàu kieän y(0) = 1.
x 1
Ta deã kieåm tra raèng nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình ñaõ cho laø y = − − +Ce3x .
3 9
Ñeå tìm nghieäm rieâng thoaû ñieàu kieän nhö treân ta chæ caàn thay caùc giaù trò ban ñaàu vaø
tính C .
1
1 = y(0) = − + Ce0
9
10 x 1 10
Suy ra C = , nghieäm caàn tìm laø y = − − + e3x .
9 3 9 9
phuï thuoäc vaøo tham soá C sao cho qua moãi ñieåm chæ coù duy nhaát moät ñöôøng cong cuûa
hoï ñi qua. Ta seõ laäp phöông trình vi phaân nhaän hoï ñöôøng cong naøy laøm nghieäm toång
quaùt nhö sau. Ñaïo haøm hai veá cuûa phöông trình treân theo x, ta ñöôïc
dy ∂ϕ
= (x, C)
dx ∂x
Töø phöông trình (∗), vôùi moãi (x, y) ta luoân tìm ñöôïc duy nhaát giaù trò C = C(x, y). Thay
C vaøo ñaúng thöùc treân ta nhaän ñöôïc
∂ϕ
y = (x, C(x, y)) =: f (x, y)
∂x
14 Chöông 1. Phöông trình vi phaân thöôøng caáp I
y(x) 1
–3 –2 –1 1 x 2 3
–1
–2
–3
y
Hình 1.4: Tröôøng höôùng cuûa phöông trình y = −
x
Ñaïo haøm hai veá theo x ta ñöôïc y = 2Cx. Khöû C ta thu ñöôïc phöông trình vi phaân:
y
y = 2
x
1.4 Phöông phaùp giaûi moät soá phöông trình vi phaân caáp I
Trong baøi naøy ta seõ giôùi thieäu moät soá daïng phöông trình vi phaân caáp I maø coù theå tích
phaân ñöôïc theo nghóa coù theå vieát bieåu thöùc cuûa nghieäm toång quaùt döôùi daïng töôøng
minh hoaëc phuï thuoäc tham soá. Löu yù raèng ta khoâng coù phöông phaùp giaûi toång quaùt
cho phöông trình vi phaân, thaäm chí caáp I.
Caùch giaûi: Caùc haøm M(x), N(y) ñöôïc giaû thieát lieân tuïc treân caùc khoaûng naøo ñoù.
Khi ñoù chæ caàn tích phaân hai veá cuûa (1.9) ta thu ñöôïc tích phaân toång quaùt cuûa noù laø
M(x)dx + N(y)dy = C
Tích phaân hai veá ta thu ñöôïc nghieäm toång quaùt laø:
y 3 x2 x4
− − =C
3 2 4
Nhaän xeùt: Phöông trình daïng
M1 (x)N1 (y)dx + M2 (x)N2 (y)dy (1.10)
cuõng ñöa ñöôïc veà daïng (1.9) vôùi bieán soá phaân ly, baèng caùch chia hai veá cho M2 (x)N1 (y)
(vôùi giaû thieát bieåu thöùc naøy khaùc 0)
M1 (x) N2 (y)
dx + dy = 0
M2 (x) N1 (y)
töùc laø
1 1 1
ln(1 + x2 ) + ln(1 + y 2 ) = C := ln C1
2 2 2
Vaäy tích phaân toång quaùt cuûa phöông trình ñaõ cho laø (1 + x2 )(1 + y 2) = C1 trong ñoù C1
laø haèng soá tuyø yù.
16 Chöông 1. Phöông trình vi phaân thöôøng caáp I
Phöông trình vi phaân y = f (x, y) ñöôïc goïi laø thuaàn nhaát (hay coøn goïi ñaúng caáp)
neáu haøm soá ôû veá phaûi laø haøm thuaàn nhaát baäc 0, töùc laø f (tx, ty) = f (x, y) vôùi moïi
t > 0.
Nhaän xeùt: Neáu ñaët u := y ta coù f (x, y) = f (± |x| , |x| y ) = f (±1, ±u) =: g(u).
x |x|
Caùch giaûi:
dy du
Ñaët y = xu, ta coù = x + u. Töø ñoù
dx dx
du
x + u = g(u)
dx
hoaëc döôùi daïng taùch bieán
du dx
=
g(u) − u x
Tích phaân hai veá ta ñöôïc x
du
= ln
g(u) − u C
hay
du
x = C exp vôùi C = 0
g(u) − u
y
Thay u = vaøo bieåu thöùc treân ta tìm ñöôïc tích phaân toång quaùt cuûa phöông trình thuaàn
x
nhaát.
Ví duï: Giaûi phöông trình (x2 + y 2)dx + xydy = 0
Ta coù theå vieát phöông trình ñaõ cho döôùi daïng
dy y x
=− −
dx x y
Veá phaûi cuûa phöông trình naøy laø haøm thuaàn nhaát.
du 1
Ñaët y = xu ta coù x + u + u + = 0, hay töông ñöông vôùi
dx u
dx udu
=−
x 1 + 2u2
Tích phaân phöông trình naøy ta ñöôïc
x
1
ln = − ln(1 + 2u2 )
C 4
1.4. Phöông phaùp giaûi moät soá phöông trình vi phaân caáp I 17
y
Thay u = vaøo ñaúng thöùc naøy ta ñöôïc nghieäm
x
C 4 x2
x4 =
x2 + 2y 2
vôùi C = 0.
Phöông trình ñöa veà thuaàn nhaát:
Caùc phöông trình daïng
dy ax + by + c
= f( )
dx a1 x + b1 y + c1
coù theå ñöa veà daïng thuaàn nhaát baèng pheùp bieán ñoåi
x = ξ + x0
y = η + y0
Khi ñoù
dη aξ + bη
=f
dξ a ξ + b1 η
1
a + b ηξ η
=f η =g
a1 + b1 ξ ξ
Heä naøy coù nghieäm laø x0 = 1, y0 = 2. Tieáp ñeán ta thöïc hieän pheùp ñoåi bieán
x=ξ+1
y =η+2
Khi ñoù phöông trình ñaõ cho ñöôïc bieán ñoåi thaønh phöông trình thuaàn nhaát:
(2ξ − 4η)dξ + (ξ + η)dη = 0
Phöông trình naøy chaáp nhaän nghieäm u = 1 vaø u = 2. Ñeå tìm nghieäm toång quaùt ta chia
2 veá cho 2 − 3u + u2:
dξ (1 + u)du
+ =0
ξ 2 − 3u + u2
dξ 3 2
⇔ + − du = 0
ξ u−2 u−1
Khi ñoù tích phaân toång quaùt cuûa (1.11) cho bôûi
U(x, y) = C
Nhaän xeùt: Ñieàu kieän caàn vaø ñuû ñeå phöông trình (1.11) laø phöông trình vi phaân toaøn
phaân laø
∂P ∂Q
=
∂y ∂x
Vaø khi ñoù haøm U(x, y) coù theå tìm döôùi daïng:
x y
U(x, y) = P (x, y)dx + Q(x0 , y)dy
x0x y0
y (1.12)
hay U(x, y) = P (x, y0)dx + Q(x, y)dy
x0 y0
1.4. Phöông phaùp giaûi moät soá phöông trình vi phaân caáp I 19
trong ñoù (x0 , y0) laø moät ñieåm naøo ñoù sao cho caùc tích phaân treân toàn taïi.
Ví duï: Giaûi phöông trình (x3 + xy 2)dx + (x2 y + y 3)dy = 0.
Ta coù P (x, y) = x3 + xy 2 vaø Q(x, y) = x2 y + y 3 neân
∂P ∂Q
= 2xy =
∂y ∂x
Heä thöùc naøy chöùng toû raèng phöông trình ñaõ cho laø phöông trình vi phaân toaøn phaàn vôùi
haøm U(x, y) coù theå choïn laø
x y
3 2
U(x, y) = (x + xy )dx + (0.y + y 3 )dy
0 0
x4 x2 y 2 y 4
hay U(x, y) = + +
4 2 4
Vaäy nghieäm cuûa phöông trình ñaõ cho laø
(x2 + y 2)2 = 4C1 := C 2
hay
x2 + y 2 = C vôùi C ≥ 0
Vaäy tröôøng hôïp naøy chæ thoaû maõn khi veá phaûi cuûa ñaúng thöùc treân khoâng phuï thuoäc vaøo
y . Vôùi ñieàu kieän naøy, thöøa soá tích phaân cho bôûi:
µ(x) = exp ϕ(x)dx
∂Q
− ∂P
trong ñoù ψ(y) := ∂x
ñöôïc giaû thieát khoâng phuï thuoäc vaøo x.
∂y
P
Ví duï: Tìm thöøa soá tích phaân roài giaûi phöông trình (2xy +x2 y +y 3/3)dx+(x2 +y 2)dy =
0.
Ta coù P (x, y) = 2xy + x2y + y 3/3 vaø Q(x, y) = x2 + y 2 neân
∂P
∂y
− ∂Q
∂x 2x + x2 + y 2 − 2x
= =1
Q x2 + y 2
Do ñoù coù theå choïn µ(x) = exp( dx) = ex ñeå cho phöông trình
ex [(2xy + x2 y + y 3/3)dx + (x2 + y 2)dy] = 0
laø phöông trình vi phaân toaøn phaàn. Tích phaân phöông trình naøy theo coâng thöùc (1.12)
ta ñöôïc tích phaân toång quaùt
yex (x2 + y 2 /3) = C
Dó nhieân v = 0 cuõng laø nghieäm cuûa (1.14), neân nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình
tuyeán tính thuaàn nhaát laø
v(x) = Ce− p(x)dx
(1.17)
Baây giôø coù theå laáy v(x) = e− p(x)dx
, khi ñoù phöông trình (3.3.3) trôû thaønh
uv = f (x)
11
Thay x = 0 vaø y = 4 vaøo ñaúng thöùc treân, ta tìm ñöôïc C = vaø nghieäm rieâng caàn tìm
3
laø:
1 11 −3x2 /2
y= + e
3 3
22 Chöông 1. Phöông trình vi phaân thöôøng caáp I
Do ñoù phöông trình ñaõ cho coù nghieäm toång quaùt laø
2
4 1
y=x ln |x| + C
2
vaø nghieäm y = 0.
1
I.Bernoully (1667 1746) laø nhaø toaùn hoïc Thuïy só.
1.4. Phöông phaùp giaûi moät soá phöông trình vi phaân caáp I 23
Vaäy nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình ñaõ cho laø
2
e−x
y =x+ , vaø y = x
C + 2 e−x2 dx
3
J.F.Riccati (1676−1754) laø nhaø toaùn hoïc YÙ
1.4. Phöông phaùp giaûi moät soá phöông trình vi phaân caáp I 25
BAØI TAÄP
1. Giaûi caùc phöông trình vi phaân taùch bieán:
(a) (xy 2 + 4x)dx + (y + x2 y)dy = 0
(b) 2x 1 − y 2 + yy = 0
(c) y = ex+y
x2 y − y
(d) y =
y+1
2. Tìm nghieäm toång quaùt cuûa caùc phöông trình vi phaân thuaàn nhaát sau
y
(a) y = −1
x
2xy
(b) y = 2
x − y2
(c) (y 2 − 3x2 )dy + 2xydx = 0
y
(d) xy = y ln
x
3. Tích phaân caùc phöông trình vi phaân sau ñaây:
(a) (x − 2y + 9)dx = (3x − y + 2)dy
2
y+2
(b)
y =2
x+y−1
4. Kieåm tra caùc phöông trình sau laø phöông trình vi phaân toaøn phaàn vaø giaûi chuùng
y
(a) dx + (y 3 + ln x)dy = 0
x
(b) ey dx + (xey − 2y)dy = 0
(c) 2xydx + (x2 − y 2)dy = 0
(d) [(x + 1)ex − ey ] dx = xey dy
5. Tìm thöøa soá tích phaân roài giaûi caùc phöông trình vi phaân sau
(a) (x + y 2 )dx − 2xydy = 0
(b) (y 2 − 6xy)dx + (3xy − 6x2 )dy = 0
(c) y(1 + xy)dx − xdy = 0
6. Tìm nghieäm toång quaùt cuûa caùc phöông trình vi phaân tuyeán tính sau
(a) y − 4y = x − 2x2
(b) xy + y = ex
26 Chöông 1. Phöông trình vi phaân thöôøng caáp I
1
(c) y − y tan x =
cos x
(d) 2
y dx − (2xy + 3)dy = 0
7. Tìm nghieäm toång quaùt cuûa caùc phöông trình Bernoully sau
(a) 3y + y = (1 − 2x)y 4
(b) yy + y 2 = x
2√
(c) y + y = e 2 y
8. Tìm nghieäm toång quaùt cuûa caùc phöông trình Lagrange vaø Clairaut sau ñaây
(a) y = xy + 12
(b) xy − y = ln y
(c) y = xy + y 2 + 1
(d)
yy = 2y 2 x + 1
9. Tìm nghieäm toång quaùt cuûa caùc phöông trình Lagrange vaø Clairaut sau ñaây
(a) y = xy + 12
(b) xy − y = ln y
(c) y = xy + y 2 + 1
(d)
yy = 2y 2 x + 1
Chöông 2
Phöông trình vi phaân caáp I chöa giaûi
ra ñoái vôùi ñaïo haøm
Trong chöông naøy ta seõ khaûo saùt caùc phöông trình vi phaân caáp moät daïng toång quaùt
F (x, y, y ) = 0 (2.1)
trong ñoù F laø haøm ba bieán lieân tuïc trong moät taäp môû G ⊂ R3 cuøng vôùi caùc ñaïo haøm
∂F
rieâng cuûa noù, ngoaøi ra khoâng ñoàng nhaát baèng khoâng.
∂y
2.1 Caùc PTVP chöa giaûi ra ñoái vôùi ñaïo haøm daïng ñaëc
bieät
Ta seõ khaûo saùt moät soá daïng phöông trình vi phaân caáp I daïng chöa giaûi ra ñaïo haøm ñaëc
bieät maø coù theå giaûi baèng caàu phöông.
y−C
Ngöôïc laïi, neáu coù ñaúng thöùc (2.3) vôùi moät giaù trò C naøo ñoù thì k := phaûi laø
x
nghieäm cuûa F = 0. Khi ñoù
y = kx + C, y = k
do ñoù F (y ) = 0.
Noùi caùch khaùc, coâng thöùc (2.3) cho ta nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình ñaõ cho.
Ví duï: Giaûi phöông trình y 2 − y + 2 = 0.
2
y−C y−C
Phöông trình naøy coù nghieäm laø − + 2 = 0.
x x
y = f (x, p)
Xem x nhö laø haøm cuûa p vaø giaû söû phöông trình naøy coù nghieäm toång quaùt laø x = g(p, C).
Khi ñoù nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình (2.4) ñöôïc cho döôùi daïng tham soá
x = g(p, C)
y = f (x, p)
Töông töï nhö theá, caùc phöông trình daïng giaûi ra ñöôïc ñoái vôùi x
x = h(y, y )
cuõng giaûi ñöôïc baèng caùch ñöa vaøo tham soá p nhö treân.
2.2. Tröôøng hôïp toång quaùt − Phöông trình Clairaut vaø phöông trình Lagrange 29
Tröôøng hôïp ta khoâng giaûi ra ñöôïc y nhöng coù theå tìm moät pheùp tham soá hoaù phöông
trình (∗) goàm
x = ϕ(t)
y = ψ(t)
sao cho
F (ϕ(t), ψ(t)) = 0
Khi ñoù
dy
ψ(t) = y = =⇒ dy = ψ(t).ϕ (t)dt
dx
Vaäy nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình (∗) cho bôûi daïng tham soá
x = ϕ(t)
y = ψ(t)ϕ (t)dt + C
Vi phaân x vaø y theo u, v roài thay vaøo ñaúng thöùc dy = ydx ta coù
∂ψ ∂ψ ∂ϕ ∂ϕ
du + dv = χ(u, v) du + dv
∂u ∂v ∂u ∂v
Ñaây laø daïng phöông trình ñaõ giaûi ra ñoái vôùi ñaïo haøm, giaû söû coù nghieäm laø
u = ξ(v, C)
Ta thay vaøo bieåu thöùc cuûa x vaø y ta ñöôïc nghieäm toång quaùt döôùi daïng tham soá cuûa
phöông trình (2.5) laø
x = ϕ[ξ(v, C), v]
y = ψ[ξ(v, C), v]
2
Ví duï: Giaûi phöông trình y = y 2 − y x + x2
x2
Ta coù theå tham soá hoaù phöông trình baèng caùch ñaët x = x, y = p vaø y = p2 − px +
2
(xem x vaø p laø hai tham soá). Khi ñoù, vi phaân ñaúng thöùc cuoái ta ñöôïc
dy = (x − p)dx + (2p − x)dp
dp
Ñeå yù raèng dy = pdx, töø ñaúng thöùc treân, neáu 2p − x = 0 ta coù = 1, suy ra p = x + C .
dx
Do ñoù nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình ñaõ cho laø
x2
y= + Cx + C 2
2
x x4
Neáu 2p − x = 0 ta coù p = , thay vaøo bieåu thöùc tham soá hoaù ta coù nghieäm y= ,
2 2
nghieäm naøy laø nghieäm kyø dò.
2.2. Tröôøng hôïp toång quaùt − Phöông trình Clairaut vaø phöông trình Lagrange 31
Vi phaân hai veá ñaúng thöùc naøy, vôùi chuù yù raèng dy = pdx ta ñöôïc
pdx = pdx + {x + f (p)} dp
hay {x + f (p)} dp = 0
Ngöôøi ta chöùng minh raèng neáu f (p) lieân tuïc vaø khaùc khoâng thì nghieäm cho döôùi daïng
tham soá laø bao hình cuûa hoï ñöôøng thaúng (∗).
Ví duï: Xeùt phöông trình y = (x − 1)y − y 2
Ñaây laø phöông trình Clairaut vôùi f (t) = −t2 − t. Thay theá y bôûi C ta ñöôïc nghieäm
toång quaùt laø hoï ñöôøng thaúng
y = C(x − 1) − C 2
Ñeå tìm nghieäm kyø dò, töùc laø bao hình cuûa hoï ñöôøng thaúng treân ta xeùt heä
x = 2C + 1
y = C(x − 1) − C 2
(x − 1)2
Khöû C töø heä phöông trình naøy ta ñöôïc bao hình laø parabol y= (xem Hình
4
2.1).
32 Chöông 2. Phöông trình vi phaân caáp I chöa giaûi ra ñoái vôùi ñaïo haøm
0
-3 3
-3
Hình 2.1: Nghieäm cuûa phöông trình Clairaut vôùi f (t) = −t2 − t.
Nhaän xeùt: Chuù yù raèng öùng vôùi caùc giaù trò cuûa tham soá p = pi (trong ñoù pi laø nghieäm
cuûa phöông trình ϕ(p) − p = 0) ta cuõng nhaän ñöôïc caùc nghieäm cuûa phöông trình (2.7).
Tuyø theo töøng tröôøng hôïp nghieäm naøy coù theå laø nghieäm kyø dò hoaëc khoâng.
Ví duï: Giaûi phöông trình y = xy 2 − y .
Ñaët p = y, khi ñoù
y = xp2 − p
Vi phaân hai veá cuûa ñaúng thöùc naøy theo x vôùi chuù yù dy = pdx, sau khi thu goïn ta ñöôïc
(p2 − p)dx + (2px − 1)dp = 0
Thay vaøo bieåu thöùc cuûa y ta ñöôïc nghieäm toång quaùt daïng tham soá:
C+p−ln p
x= (p−1)2
(C+p−ln p)p2
y= (p−1)2
−p
Ví duï: Phöông trình Clairaut (2.6) vôùi coù nghieäm kyø dò laø parabol
f (t) = −t2 − t
2
(x − 1)
(xem hình 2.1). Taïi moãi ñieåm doïc theo parabol naøy coù toàn taïi moät nghieäm
4
khaùc maø ñoà thò laø ñöôøng thaúng tieáp xuùc vôùi parabol noùi treân taïi ñieåm ñoù.
Ñònh lyù sau ñaây khaúng ñònh söï toàn taïi vaø duy nhaát nghieäm trong tröôøng hôïp toång
quaùt.
Ñònh lyù 2.3.1. Neáu haøm F (x, y, p) thoaû caùc ñieàu kieän sau:
i) F (x, y, p) lieân tuïc cuøng vôùi caùc ñaïo haøm rieâng cuûa noù trong laân caän cuûa (x0 , y0 , p0 ) ∈
R3 (töùc laø F thuoäc lôùp C 1 trong laân caän ñieåm naøy)
ii) F (x0 , y0 , p0 ) = 0
∂F
iii) (x0 , y0 , p0 ) = 0
∂p
thì phöông trình (2.8) coù duy nhaát moät nghieäm y = y(x) lôùp C 1 trong laân caän cuûa x0
thoaû ñieàu kieän ban ñaàu:
y(x0 ) = y0 sao cho y (x0 ) = p0
Chöùng minh: Caùc giaû thieát trong ñònh lyù treân chính laø caùc giaû thieát cuûa ñònh lyù haøm
aån, do ñoù phöông trình (2.8) xaùc ñònh duy nhaát haøm p = f (x, y) lôùp C 1 sao cho
p0 = f (x0 , y0 ). Khi ñoù ta coù phöông trình vi phaân daïng giaûi ra ñöôïc ñoái vôùi ñaïo haøm
dy
= f (x, y)
dx
trong ñoù f khaû vi lieân tuïc. Tính chaát naøy maïnh hôn ñieàu kieän Lipchitz neân theo ñònh
lyù toàn taïi vaø duy nhaát nghieäm (cho phöông trình ñaõ giaûi ra ñoái vôùi ñaïo haøm), ta thaáy
coù toàn taïi duy nhaát moät nghieäm y = y(x) thoaû ñieàu kieän ban ñaàu y(x0) = y0.
Khöû p töø heä phöông trình naøy ta thu ñöôïc moät phöông trình daïng
Φ(x, y) = 0 (2.9)
Phöông trình naøy xaùc ñònh moät ñöôøng cong trong R2, ñöôïc goïi laø ñöôøng cong bieät
laäp (discriminant) hay p−bieät tuyeán cuûa phöông trình (2.8).
Vaäy ñeå tìm nghieäm kyø dò theo p−bieät tuyeán tröôùc heát ta tìm p− bieät tuyeán cho bôûi
heä (∗), sau ñoù thöû xem bieät tuyeán coù phaûi laø nghieäm cuûa phöông trình (2.8) hay khoâng.
Cuoái cuøng trong soá caùc nghieäm naøy choïn ra caùc nghieäm maø doïc theo noù tính duy nhaát
bò vi phaïm; ñoù chính laø nghieäm kyø dò.
Ví duï: Tìm nghieäm kyø dò cuûa phöông trình y = 2xy − y 2
Ta coù bieät tuyeán cho bôûi
y = 2xp − p2 , 2x − 2p = 0
Töø ñoù bieät tuyeán laø parabol y = x2 trong maët phaúng (x, y). Tuy nhieân, y = x2 laïi
khoâng phaûi laø nghieäm cuûa phöông trình ñaõ cho, neân phöông trình khoâng coù nghieäm kyø
dò.
2
Ví duï: Tìm nghieäm kyø dò cuûa phöông trình y = y 2 − xy + x2
Ta coù p−bieät tuyeán cho bôûi
x2
y = p2 − xp , 2p − x = 0
2
x2
Töø ñoù ta coù bieät tuyeán laø parabol y = vaø cuõng laø nghieäm cuûa phöông trình ñaõ cho.
4
Ngoaøi ra nghieäm toång quaùt cuûa noù laø (xem ví duï trang 30)
x2
y = Cx + C 2 +
2
x2
Do ñoù vôùi moïi ñieåm (x0 , y0) treân parabol naøy, i.e. y0 = 0 , ta xeùt phöông trình theo
4
C:
x2 x2
y0 = Cx0 + C 2 + 0 hay C 2 + x0 C + 0 = 0
2 4
x0
Phöông trình naøy luoân coù nghieäm C = − , töùc laø luoân coù nghieäm thöù hai ñi qua
2
(x0 , y0 ).
x2
Vaäy y = laø nghieäm kyø dò cuûa phöông trình ñaõ cho.
4
36 Chöông 2. Phöông trình vi phaân caáp I chöa giaûi ra ñoái vôùi ñaïo haøm
Khöû C ta ñöôïc
4
y = x, y =x−
27
4
Chæ coù y = x − laø bao hình neân noù laø nghieäm kyø dò. Coøn ñöôøng thaúng y = x chöùa
27
caùc ñieåm kyø dò cuûa nghieäm toång quaùt (xem Hình 2.3).
Y=x - 4/27
x
Y=
4 2 8
Hình 2.3: Nghieäm kyø dò cuûa phöông trình x − y = y − y 3
9 27
38 Chöông 2. Phöông trình vi phaân caáp I chöa giaûi ra ñoái vôùi ñaïo haøm
BAØI TAÄP
1. Giaûi caùc phöông trình vi phaân sau ñaây
(a) y 2 − (x + y)y + xy = 0
(b) y 3 − yy 2 − x2 y + x2 y = 0
(c) xy 3 = 1 + y
(d) y 3 + y 3 = 3yy
2. Tìm nghieäm toång quaùt cuûa caùc phöông trình Lagrange vaø Clairaut sau ñaây
(a) y = xy + 12
(b) xy − y = ln y
(c)
y = xy + y 2 + 1
(d) yy = 2y 2 x + 1
3. Tìm nghieäm kyø dò cuûa caùc phöông trình vi phaân sau ñaây:
(a) xy 2 − 2yy + 4x = 0
(b) y 4 = 4y(xy − 2y)2
(c) yy (yy − 2x) = x2 − 2y 2
(d) 2y − 3y 1/3 = 0
Chöông 3
Phöông trình vi phaân caáp cao
Chöông naøy trình baøy moät soá kieán thöùc toång quan veà phöông trình vi phaân caáp cao vaø
lyù thuyeát toång quaùt veà phöông trình vi phaân tuyeán tính caáp cao.
3.1.3 Moät soá phöông trình vi phaân caáp cao giaûi ñöôïc baèng caàu
phöông:
a) Phöông trình F (x, y (n)) = 0
Phöông trình naøy chæ phuï thuoäc vaøo bieán ñoäc laäp vaø ñaïo haøm caáp cao nhaát. Trong
tröôøng hôïp coù theå giaûi ra ñoái vôùi ñaïo haøm:
y (n) = f (x)
3.1. Phöông trình vi phaân caáp cao 41
ta coù theå tích phaân lieân tieáp theo x vaø thu ñöôïc
x
y (n−1) = f (x)dx + C1
x
x0 x
y (n−2) = x0 dx x0 f (x)dx + C1 (x − x0 ) + C2
....................
x x
y= dx . . . f (x)dx + C1
(n−1)!
(x − x0 )n−1 +
x0
x0
n laàn
C2
+ (n−2)! (x − x0 )n−2 + · · · + Cn−1 (x − x0 ) + Cn
Ví duï: Phöông trình y (n) = 0 coù nghieäm laø ña thöùc toång quaùt caáp n − 1
y(x) = c1 (x − x0 )n−1 + c2 (x − x0 )n−2 + · · · + cn−1 (x − x0 ) + cn
Trong tröôøng hôïp khoâng giaûi ra ñöôïc y (n) nhöng coù theå tham soá hoaù
x = ϕ(t), y (n) = ψ(t)
Laëp laïi quaù trình treân sau n böôùc, ta thu ñöôïc nghieäm toång quaùt cho döôùi daïng tham
soá
x = ϕ(t),
y = ψm (t, C1 , . . . , Cn )
thì, baèng caùch ñaët z := y(n−1), coù theå vieát laïi phöông trình döôùi daïng sau:
z = f (z)
Ñaây laø phöông trình vi phaân caáp I theo z, giaû söû nghieäm laø z = g(x, C), ta trôû laïi
tröôøng hôïp treân vôùi phöông trình
y (n−1) = g(x, C)
Neáu töø phöông trình naøy coù theå giaûi ñöôïc z = f (z) thì ta coù
2z z = 2f (z)z
hay
d((z )2 ) = 2f (z)dz
Töø ñoù ta tìm ñöôïc
z = ± 2 f (z)dz + C1
Ñaây laø phöông trình vi phaân caáp I vôùi aån laø z = z(x) vôùi nghieäm toång quaùt coù daïng
Φ(x, z, C1 , C2 ) = 0
3.1. Phöông trình vi phaân caáp cao 43
Thay z = y (n−2) vaøo phöông trình naøy ta trôû laïi tröôøng hôïp a).
Ví duï: Giaûi phöông trình y (4) = y .
Ñaët z = y ta thu ñöôïc phöông trình
z = z
3.1.4 Moät soá phöông trình vi phaân caáp cao coù theå haï caáp:
Ta seõ xeùt moät soá daïng phöông trình caáp cao maø coù theå ñöa veà phöông trình caáp thaáp
hôn baèng caùch ñoåi bieán.
a) Phöông trình daïng F (y, y, . . . , y (n)) = 0:
Phöông trình naøy khoâng chöùa bieán ñoäc laäp x. Ta ñaët p = y. Khi ñoù
dy
y = p =
dx
dp dp
y = =p
dx dy
d dp dp dp d dp
y = p = +p
dx dy dx dy dx dy
2
dp d2 p
=p + p2 2
dy dy
.............................
(n) dp dn−1 p
y = g p, , . . . , n−1
dy dy
Thay caùc bieåu thöùc treân vaøo phöông trình ban ñaàu ta thu ñöôïc phöông trình vi phaân
caáp n − 1 theo aån p = p(y)
G(y, p, p, . . . , p(n−1) ) = 0
Giaû söû phöông trình naøy coù nghieäm toång quaùt laø
Φ(y, p, C1 , . . . , Cn−1 ) = 0
44 Chöông 3. Phöông trình vi phaân caáp cao
ta thay p = y thì thu ñöôïc phöông trình daïng F (y, y ) = 0 maø laø phöông trình vi phaân
caáp I.
Ví duï: Giaûi phöông trình (1 + y 2)yy = (3y 2 − 1)y 2
Ñaët p = y nhö ñaõ trình baøy, phöông trình ñöa veà daïng
dp
(1 + y 2)yp = (3y 2 − 1)p2
dy
Chia 2 veá cho p (vôùi giaû thieát p = 0) vaø vieát laïi döôùi daïng phöông trình taùch bieán
dp 3y 2 − 1
= dy
p (1 + y 2 )y
b) Phöông trình thuaàn nhaát ñoái vôùi aån haøm y vaø caùc ñaïo haøm cuûa noù:
T a noùi phöông trình vi phaân F (x, y, y , . . . , y (n)) = 0 laø thuaàn nhaát theo aån haøm
y vaø caùc ñaïo haøm cuûa noù neáu F laø haøm thuaàn nhaát (baäc m naøo ñoù) theo caùc bieán
y, y , . . . , y (n). Töùc laø
Ñoái vôùi lôùp caùc phöông trình naøy ta coù theå haï caáp baèng caùch ñaët y = uy Khi ñoù ta coù
y = uy
y = y u + u y = y(u + u2 )
y = y(u + 3uu + u3 )
.............................
y (n) = y.g(u, u, . . . , u(n−1) )
Nhôø tính thuaàn nhaát, phöông trình ñaõ cho coù theå vieát laïi daïng
y mF (x, 1, u, u + u2 , . . . , g(u, u, . . . , u(n−1) )) = 0
3.1. Phöông trình vi phaân caáp cao 45
Ñaây laø phöông trình caáp n − 1 cuûa aån haøm u = u(x), giaû söû coù nghieäm toång quaùt laø
u = u(x, C1 , . . . , Cn−1)
Khi ñoù töø y = uy ta coù nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình ban ñaàu laø
y = exp u(x, C1, . . . , Cn−1)dx + ln |Cn | = Cn exp u(x, C1 , . . . , Cn−1 )dx
3.2 Lyù thuyeát toång quaùt veà phöông trình vi phaân tuyeán
tính.
Phöông trình vi phaân tuyeán tính caáp n coù daïng
p0 (x)y (n) + p1 (x)y (n−1) + · · · + pn−1 (x)y + pn (x)y = g(x) (3.7)
trong ñoù caùc pj (x) vaø g(x) laø caùc haøm (thöïc) naøo ñoù theo bieán x.
Neáu g(x) ≡ 0 thì phöông trình (3.7) ñöôïc goïi laø phöông trình vi phaân tuyeán tính
thuaàn nhaát.
Heä quaû 3.2.1. Taäp taát caû caùc nghieäm cuûa phöông trình (3.9) coù caáu truùc khoâng gian
vector.
Ñònh nghóa 3.3.2. Ñònh thöùc ôû veá traùi cuûa (3.10) ñöôïc goïi laø ñònh thöùc Wronski cuûa
n haøm u1(x), u2(x), . . . , un(x) vaø thöôøng ñöôïc kyù hieäu laø W (x) hay W [u1, . . . , un]
Chöùng minh: Theo giaû thieát cuûa meänh ñeà, coù toàn taïi caùc haèng soá Cj khoâng ñoàng thôøi
baèng khoâng sao cho
C1 u 1 + · · · + Cn u n ≡ 0 vôùi moïi x ∈ (a, b)
Ñaïo haøm ñaúng thöùc naøy theo bieán x n − 1 laàn, ta thaáy caùc Cj thoaû maõn heä phöông
trình tuyeán tính thuaàn nhaát sau (vôùi x coá ñònh naøo ñoù)
C1 u1 (x) + · · · + Cn un (x) =0
C1 u1 (x) + · · · + Cn un (x) =0
··· ··· ··· ···
(n−1) (n−1)
C1 u 1 (x) + · · · + Cn un (x) =0
Vì heä thuaàn nhaát naøy coù nghieäm khoâng taàm thöôøng neân ñònh thöùc cuûa ma traän cuûa heä
phaûi baèng khoâng.
Heä quaû 3.3.1. Neáu W (x) = 0 taïi x naøo ñoù thuoäc (a, b) thì heä haøm {u1(x), u2(x), . . . , un(x)}
ñoäc laäp tuyeán tính treân (a, b).
Ví duï: Heä haøm {1, x, x2, · · · , xn−1 } laø ñoäc laäp tuyeán tính treân khoaûng baát kyø vì
1 x · · · xn−1
0 1 · · · (n − 1)xn−2
W (x) = .. .. . . .. = 1.1!2! . . . (n − 1)! = 0 vôùi moïi x ∈ R
. .
. .
0 0 · · · (n − 1)!
Ví duï: Heä haøm {ek , ek , · · · , ek } laø ñoäc laäp tuyeán tính treân khoaûng baát ky neáu caùc
1 2 n
Chöùng minh: Neáu W [u1 (x), u2 (x), . . . , un (x)] = 0, ∀x ∈ (a, b) thì theo heä quaû treân,
caùc nghieäm u1(x), u2(x), . . . , un(x) laø ñoäc laäp tuyeán tính.
Ngöôïc laïi, giaû söû coù x0 ∈ (a, b) maø W (x0 ) = 0. Khi ñoù heä tuyeán tính thuaàn nhaát sau
coù nghieäm khoâng taàm thöôøng
C1 u1 (x0 ) + · · · + Cn un (x0 ) =0
C1 u1 (x0 ) + · · · + Cn un (x0 ) =0
··· ··· ··· ···
(n−1) (n−1)
C1 u 1 (x0 ) + · · · + Cn un (x0 ) =0
3.3. Ñònh thöùc Wronski - Nghieäm toång quaùt 49
Goïi (C1, . . . , Cn) laø moät nghieäm nhö theá vaø ñaët u(x) = C1u1(x) + · · · + Cn un(x). Roõ
raøng u(x) cuõng laø moät nghieäm cuûa cuûa (3.9) thoaû ñieàu kieän ban ñaàu u(x0) = 0, u(x0 ) =
0, . . . , u(n−1) (x0 ). Maët khaùc nghieäm taàm thöôøng u ≡ 0 cuõng thoaû ñieàu kieän naøy. Do
ñoù, theo ñònh lyù toàn taïi vaø duy nhaát nghieäm ta phaûi coù
C1 u1 (x) + · · · + Cn un (x) ≡ 0
töùc laø caùc u1(x), u2(x), . . . , un(x) laø phuï thuoäc tuyeán tính: traùi giaû thieát.
Ñònh nghóa 3.3.3. Heä goàm n nghieäm u1(x), u2(x), . . . , un(x) ñoäc laäp tuyeán tính treân
(a, b) cuûa phöông trình vi phaân tuyeán tính thuaàn nhaát caáp n ñöôïc goïi laø heä nghieäm
cô baûn cuûa phöông trình ñoù.
Ñònh lyù 3.3.3 (Caáu truùc nghieäm cuûa phöông trình tuyeán tính thuaàn nhaát). Giaû söû
{u1 (x), u2 (x), . . . , un (x)} laø heä nghieäm cô baûn cuûa phöông trình vi phaân tuyeán tính thuaàn
nhaát (3.9). Khi ñoù nghieäm toång quaùt cuûa (3.9) coù daïng
u(x) = C1 u1 (x) + · · · + Cn un (x) (3.11)
trong ñoù C1 , . . . , Cn laø caùc haèng soá tuyø yù.
Chöùng minh: Roõ raøng vôùi C1, . . . , Cn laø caùc haèng soá baát kyø, veá phaûi cuûa (3.11) laø
nghieäm cuûa (3.9).
Ngöôïc laïi, giaû söû v(x) laø nghieäm cuûa (3.9) thoaû ñieàu kieän ban ñaàu (vôùi x0 ∈ (a, b)
naøo ñoù)
(n−1)
v(x0 ) = v0 , v (x0 ) = v0 , . . . , v (n−1) (x0 ) = v0
ta xeùt heä phöông trình
C1 u1 (x0 ) + · · · + Cn un (x0 ) = v0
C1 u1 (x0 ) + · · · + Cn un (x0 ) = v0
··· ··· ··· ···
(n−1) (n−1) (n−1)
C1 u 1 (x0 ) + · · · + Cn un (x0 ) = v0
Vì caùc u1(x), u2(x), . . . , un(x) laäp thaønh heä nghieäm cô baûn neân W (x0) = 0, töùc laø ñònh
thöùc cuûa ma traän heä soá cuûa heä phöông trình treân khaùc khoâng. Vì theá, coù toàn taïi (vaø
duy nhaát) caùc soá C10 , . . . , Cn0 maø laø nghieäm cuûa heä naøy. Ñaët
u(x) = C10 u1(x) + · · · + Cn0 un (x)
thì u(x) cuõng laø nghieäm cuûa (3.9) thoaû cuøng ñieàu kieän ban ñaàu nhö v(x). Do ñoù
u(x) ≡ v(x).
Ñònh lyù 3.3.4 (Nghieäm cuûa phöông trình tuyeán tính khoâng thuaàn nhaát). Nghieäm toång
quaùt cuûa phöông trình vi phaân tuyeán tính khoâng thuaàn nhaát (3.7) baèng toång cuûa moät
nghieäm rieâng y0 (x) naøo ñoù cuûa noù vaø nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình thuaàn nhaát
töông öùng.
50 Chöông 3. Phöông trình vi phaân caáp cao
Chöùng minh: Giaû söû y(x) laø nghieäm tuyø yù cuûa phöông trình khoâng thuaàn nhaát L(y) = g
vaø {u1(x), u2(x), . . . , un(x)} laø heä nghieäm côû baûn cuûa phöông trình thuaàn nhaát töông
öùng. Theo giaû thieát ta coù L(y0) = g ; töø ñoù suy ra L(y − y0) = 0. Noùi caùch khaùc, y − y0
laø nghieäm cuûa phöông trình thuaàn nhaát töông öùng. Theo ñònh lyù 3.3.3, toàn taïi caùc haèng
soá C1, . . . , Cn sao cho y − y0 = C1 u1(x) + · · · + Cnun (x) =: u(x). Vì vaäy, y = y0 + u(x).
Ví duï: Cho phöông trình y + 4y = ex . Deã thaáy cos 2x vaø sin 2x laø hai nghieäm ñoäc
laäp tuyeán tính cuûa phöông trình thuaàn nhaát töông öùng y + 4y = 0. Moät nghieäm rieâng
cuûa phöông trình ñaõ cho ban ñaàu laø y0 = 15 ex . Do ñoù nghieäm toång quaùt cuûa phöông
trình ñaõ cho laø
1
y = C1 cos 2x + C2 sin 2x + ex
5
trong ñoù C1, C2 laø hai haèng soá tuyø yù.
Meänh ñeà 3.3.2 (Nguyeân lyù choàng chaát nghieäm). Giaû söû y1, y2 laø nghieäm rieâng cuûa
phöông trình L(y) = g1 , L(y) = g2 töông öùng. Khi ñoù
y := y1 + y2
(thöïc ra, veá phaûi sinh ra caùc ñònh thöùc maø coù hai doøng gioáng nhau neân baèng khoâng).
Ngoaøi ra, do
(n) (n−1)
p0 uk = −p1 uk − · · · − pn−1 uk − pn uk
neân coù theå vieát laïi
dW p1
=− W
dx p0
töùc laø
x
p1
W (x) = W (x0 ) exp{− dx} (3.12)
x0 p0
ôû ñaây W (x0 ) laø giaù trò cuûa ñònh thöùc Wronski taïi x0 ∈ (a, b) naøo ñoù (p0 ñöôïc giaû söû
luoân khaùc khoâng treân (a, b)). Heä thöùc (3.12) ñöôïc goïi laø ñoàng nhaát thöùc Abel 1. Töø
heä thöùc naøy coù theå thaáy raèng neáu W (x) trieät tieâu duø chæ taïi moät ñieåm thì seõ ñoàng nhaát
baèng khoâng.
Tìm phöông trình vi phaân tuyeán tính thuaàn nhaát bieát heä nghieäm cô baûn cuûa noù:
Ñeå ñôn giaûn, ta xeùt tröôøng hôïp PTVP caáp II. Cho tröôùc heä nghieäm cô baûn {y1, y2}, ta
seõ tìm phöông trình vi phaân daïng
y + p(x)y + q(x)y = 0
3.3.2 Phöông phaùp bieán thieân haèng soá tìm nghieäm rieâng cuûa phöông
trình khoâng thuaàn nhaát
Nhö ñaõ bieát, nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình vi phaân tuyeán tính khoâng thuaàn nhaát
baèng toång cuûa moät nghieäm rieâng cuûa noù vaø nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình thuaàn
nhaát töông öùng. Vaán ñeà ñaët ra laø tìm nghieäm rieâng naøy.
Moät trong nhöõng phöông phaùp thöôøng duøng ñeå giaûi quyeát baøi toaùn naøy laø phöông
phaùp bieán thieân haèng soá ñeå tìm nghieäm rieâng cuûa phöông trình khoâng thuaàn nhaát bieát
nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình thuaàn nhaát.
1
Cuõng ñöôïc goïi laø coâng thöùc Ostrogradski−Liouville.
52 Chöông 3. Phöông trình vi phaân caáp cao
Giaû söû u1(x), u2(x), . . . , un(x) laø caùc nghieäm ñoäc laäp tuyeán tính cuûa phöông trình
thuaàn nhaát
L(u) = 0
Khi ñoù, nghieäm toång quaùt cuûa noù laø u(x) = C1u1(x) + · · · + Cn un(x).
Baây giôø xem caùc haèng soá C1 , C2, . . . , Cn nhö laø caùc haøm theo bieán x, ta tìm caùc haøm
naøy sao cho
y(x) = C1 (x)u1 (x) + · · · + Cn (x)un (x)
thoaû maõn phöông trình khoâng thuaàn nhaát
L(y) = y (n) + p1 (x)y (n−1) + · · · + pn−1 (x)y + pn (x)y = g(x) (3.13)
Moät caùch toång quaùt ta thay y(x) cuøng vôùi caùc ñaïo haøm ñeán caáp n cuûa noù vaøo phöông
trình treân ñeå tìm caùc haøm Cj (x). Vì ta chæ coù moät phöông trình vi phaân trong khi coù n
aån laø caùc haøm Cj (x) neân ta coù theå choïn theâm n − 1 heä thöùc khaùc giöõa caùc Cj (x) mieãn
laø ñuû ñeå giaûi caùc haøm naøy. Cuï theå, ta seõ choïn caùc Cj (x) thoaû n − 1 heä thöùc sau:
C1 u1 (x) + · · · + Cn un (x) =0
C1 u1 (x) + · · · + Cn un (x) =0
··· ··· ··· ···
(n−2) (n−2)
C1 u 1 (x) + · · · + Cn un (x) =0
Vaø khi ñoù, caùc ñaïo haøm cuûa y trôû thaønh
y = C1 u1 (x) + · · · + Cn un (x),
y = C1 u1 (x) + · · · + Cn un (x),
· · ··················
(n−1) (n−1) (n−1)
y = C1 u 1 (x) + · · · + Cn un (x)
Vì theá (n)
y (n) = C1 u1 (x) + · · · + Cn u(n)
n (x)
(n−1)
(∗)
+ C1 u1 (x) + · · · + Cn u(n−1)
n (x)
Nhö vaäy, y seõ thoaû phöông trình (3.13) mieãn laø
(n−1)
C1 u1 (x) + · · · + Cn u(n−1)
n (x) = g(x) (∗∗)
Vì caùc haøm u1(x), u2(x), . . . , un(x) laø ñoäc laäp tuyeán tính neân heä n phöông trình (∗) vaø
(∗∗) ñuû ñeå xaùc ñònh duy nhaát C1 (x), . . . , Cn (x) theo u1 (x), u2 (x), . . . , un (x). Töø ñoù ta
tìm ñöôïc C1(x), . . . , Cn(x).
Ví duï: (n = 2) Cho phöông trình
y + p(x)y + q(x)y = g(x)
Giaû söû y1 , y2 laø hai nghieäm ñoäc laäp tuyeán tính treân khoaûng I cuûa phöông trình y +
p(x)y + q(x)y = 0. Tìm nghieäm rieâng döôùi daïng y r = C1 (x)y1 (x) + C2 (x)y2 (x). Ta coù
yr = C1 y1 + C1 y1 + C2 y2 + C2 y2 . Ta choïn C1 , C2 sao cho tröôùc heát:
C1 y1 + C2 y2 = 0
3.4. Phöông trình vi phaân tuyeán tính caáp cao heä soá haèng 53
Khi ñoù yr = C1 y1 + C2 y2 + C1 y1 + C2 y2. Thay vaøo phöông trình ñaõ cho ta coù:
C1 y1 + C2 y2 = g(x)
trong ñoù W [y1, y2] = y1y2 − y1 y2 luoân khaùc khoâng treân I .
Tích phaân caùc phöông trình naøy ta thu ñöôïc nghieäm rieâng
y2 g y1 g
yr (x) = −y1 (x) dx + y2 (x) dx
W [y1 , y2 ] W [y1 , y2]
3.4 Phöông trình vi phaân tuyeán tính caáp cao heä soá haèng
Trong muïc naøy ta xeùt caùc phöông trình vi phaân tuyeán tính vôùi heä soá laø caùc haèng soá.
Daïng toång quaùt cuûa chuùng laø
y (n) + A1 y (n−1) + · · · + An−1 y + An y = g(x) (3.14)
vaø daïng thuaàn nhaát töông öùng
y (n) + A1 y (n−1) + · · · + An−1 y + An y = 0 (3.15)
3.4.1 Nghieäm cuûa phöông trình thuaàn nhaát heä soá haèng
Ta vieát laïi phöông trình (3.15) döôùi daïng toaùn töû
(D n + A1 D n−1 + · · · + An−1 D + An )y = 0 (3.16)
d
vôùi D nhö thöôøng leä kyù hieäu cho toaùn töû (aùnh xaï) tuyeán tính . Goïi kj , j = 1, n laø
dx
caùc nghieäm (phöùc) cuûa phöông trình
λn + A1 λn−1 + · · · + An−1 λ + An = 0 (3.17)
maø ñöôïc goïi laø phöông trình ñaëc tröng cuûa (3.15). Khi ñoù, moät caùch hình thöùc coù
theå vieát (3.16) döôùi daïng (do tính chaát giao hoaùn cuûa D vaø pheùp nhaân vôùi haèng soá)
(D − k1 )(D − k2 ) . . . (D − kn )y = 0
54 Chöông 3. Phöông trình vi phaân caáp cao
Phöông trình naøy ñöôïc thoaû maõn ñoái vôùi moãi nghieäm cuûa caùc phöông trình vi phaân baäc
nhaát sau
(D − k1 )y = 0, (D − k2 )y = 0, . . . , (D − kn )y = 0
Nghieäm toång quaùt cuûa moãi phöông trình naøy laø
yj = Cj ekj x
Boå ñeà 3.4.1. Taäp caùc haøm ek x , ek x , . . . , ek x laø ñoäc laäp tuyeán tính treân R neáu caùc kj
1 2 n
Heä quaû 3.4.2. Neáu caùc kj khaùc nhau töøng ñoâi moät thì nghieäm toång quaùt cuûa phöông
trình (3.15) laø
y = C1 ek1 x + · · · + Cn ekn x
trong ñoù C̃r , C̃s laø nhöõng haèng soá tuyø yù (coù theå phöùc).
Ví duï: Xeùt phöông trình y − 2y + 5y = 0, phöông trình ñaëc tröng λ2 − 2λ + 5 = 0
coù hai nghieäm phöùc lieân hôïp laø k1,2 = 1 ± 2i. Do ñoù nghieäm toång quaùt laø y =
ex (C1 cos 2x + C2 sin 2x).
3.4. Phöông trình vi phaân tuyeán tính caáp cao heä soá haèng 55
Do ñoù y = eax V (x) laø nghieäm cuûa (3.15) neáu D mV (x) = 0. Vaäy V (x) phaûi laø ña thöùc
baäc m − 1 theo x vaø nghieäm caàn tìm laø
y = (C1 + C2 x + · · · + Cm xm−1 )eax
Trong tröôøng hôïp nghieäm boäi a = α + iβ laø soá phöùc thì phöông trình ñaëc tröng (giaû söû
caùc heä soá ñeàu thöïc) cuõng coù nghieäm boäi laø α − iβ vôùi cuøng soá boäi nhö a. Khi ñoù ta
khi ñoù veá traùi cuûa phöông trình (3.16) chöùa nhaân töû daïng (D − α + iβ)m(D − α − iβ)m .
Laäp luaän töông töï ta cuõng tìm ñöôïc nghieäm laø
y = (C1 + C2 x + · · · + Cm xm−1 )eax cos βx + (C1 + C2 x + · · · + Cm
m−1 ax
x )e sin βx
3.4.2 Tìm nghieäm rieâng cuûa phöông trình khoâng thuaàn nhaát:
Trong muïc tröôùc ta ñaõ bieát caùch tìm nghieäm rieâng cuûa phöông trình khoâng thuaàn nhaát
baèng phöông phaùp bieán thieân haèng soá töø caùc nghieäm cuûa phöông trình thuaàn nhaát töông
öùng. Trong moät soá tröôøng hôïp maø haøm g(x) ôû veá phaûi cuûa phöông trình (3.14) coù daïng
ñaëc bieät, ta coù theå tìm ñöôïc nghieäm rieâng cuûa noù theo phöông phaùp sau ñaây (taïm goïi
laø phöông phaùp heä soá baát ñònh).
Tröôøng hôïp I: g(x) = eαx Pm (x)
(ôû ñaây Pm (x) laø ña thöùc baäc m)
a) Neáu α khoâng phaûi laø nghieäm cuûa phöông trình ñaëc tröng thì nghieäm rieâng coù theå
tìm döôùi daïng
yr = eαx Qm (x)
56 Chöông 3. Phöông trình vi phaân caáp cao
b) Neáu α laø nghieäm boäi k cuûa phöông trình ñaëc tröng thì nghieäm rieâng coù theå tìm
döôùi daïng
yr = xk eαx Qm (x)
trong ñoù Qm (x) laø ña thöùc toång quaùt baäc m maø ta phaûi xaùc ñònh caùc heä soá cuûa noù.
Ví duï: Tìm nghieäm rieâng cuûa phöông trình
y − 3y + 2y = (3 − 4x)ex
Giaûi ra ta ñöôïc A = 2 vaø B = 1, khi ñoù nghieäm rieâng laø yr = xex (2x + 1). Cuoái cuøng,
nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình ñaõ cho laø y = C1ex + C2e2x + xex (2x + 1).
Tröôøng hôïp II: g(x) = eαx {P (x) cos βx + Q(x) sin βx}
(ôû ñaây P (x), Q(x) laø hai ña thöùc naøo ñoù)
a) Neáu α + iβ khoâng phaûi laø nghieäm cuûa phöông trình ñaëc tröng thì nghieäm rieâng
coù theå tìm döôùi daïng
yr = eαx {R(x) cos βx + S(x) sin βx}
b) Neáu α + iβ laø nghieäm boäi k cuûa phöông trình ñaëc tröng thì nghieäm rieâng coù theå
tìm döôùi daïng
yr = xk eαx {R(x) cos βx + S(x) sin βx}
trong ñoù R(x), S(x) laø hai ña thöùc coù baäc baèng max{deg(P ), deg(Q)} maø caùc heä soá
cuûa chuùng ñöôïc tìm nhôø phöông phaùp heä soá baát ñònh.
Ví duï: Tìm nghieäm rieâng cuûa phöông trình y + y = 4x sin x
Phöông trình ñaëc tröng coù nghieäm laø ±i vaø α + iβ = i laø nghieäm ñôn (boäi 1) cuûa noù
neân nghieäm rieâng coù daïng
yr = x[(Ax + B) cos x + (Cx + D) sin x]
3.4. Phöông trình vi phaân tuyeán tính caáp cao heä soá haèng 57
Thay vaøo phöông trình ñaõ cho vaø caân baèng caùc heä soá ta ñöôïc
−2A = 2
A = −1
C−B =0 B=0
⇔
D + A = 0
C=0
2C = 0 D=1
Vì theá, nghieäm rieâng laø yr = x(−x cos x + sin x) vaø nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình
ñaõ cho laø
y = C1 cos x + C2 sin x + x(sin x − x cos x)
Chuù yù:
Neáu g(x) khoâng coù caùc daïng ñaëc bieät treân nhöng coù theå vieát thaønh
g(x) = g1 (x) + · · · + gm (x)
maø moãi gj coù daïng ñaëc bieät nhö treân thì ta tìm nghieäm rieâng döôùi daïng
yr = y1 + · · · + y2
BAØI TAÄP
1. Giaûi caùc phöông trình vi phaân caáp cao sau ñaây:
(a)
x − ey + y = 0
(b) y 2 + 2yy = 0
y
(c) y = x −
x
(d) 2
y +x =1 2
(e) y = ay (1 + y 2 )
2. Giaûi caùc phöông trình vi phaân tuyeán tính caáp II bieát moät nghieäm rieâng cuûa noù
(a) x2 (ln x−1)y −xy +y = 0, bieát raèng noù coù moät nghieäm rieâng daïng y(x) = xα
(b) (2x − x2 )y + (x2 − 2)y + 2(1 − x)y = 0, y(1) = 0, y (1) = 1, bieát raèng noù
coù moät nghieäm rieâng daïng y(x) = ex
(c) (2x − x2 )y + 2(x − 1)y − 2y = −2, bieát raèng noù coù hai nghieäm rieâng daïng
y1 (x) = 1 vaø y2 (x) = x
(HD: Neáu phöông trình thuaàn nhaát y + p(x)y + q(x)y = 0 coù moät nghieäm rieâng
khaùc khoâng y1(x) thì moät nghieäm rieâng khaùc ñoäc laäp tuyeán tính vôùi y1(x) laø
1 − p(x)dx
y2 (x) = y1 (x) 2
e dx)
y1 (x)
3. Giaûi caùc phöông trình tuyeán tính heä soá haèng sau ñaây
(a) y − 7y + 6y = sin x
(b) y + 9y = 6e3x
(c) y − 9y + 20y = x2 e4x
(d) y − 3y = e3x − 18x
(e) y + y = x2 cos2 x − 18x
(f) y − 4y + 4y = e2x cos2 x
4. Tìm nghieäm toång quaùt cuûa caùc phöông trình vi phaân sau ñaây:
ex
(a) y − y =
ex + 1
(b) y + y = tan x
√
(c) y + 2y + y = 3e−x x + 1
1
(d) y + 5y + 6y = 2x
e +1
5. Tìm phöông trình vi phaân tuyeán tính thuaàn nhaát caáp II bieát heä nghieäm cô baûn:
(a) {x3 , x4 }
3.4. Phöông trình vi phaân tuyeán tính caáp cao heä soá haèng 59
6. Tìm nghieäm toång quaùt cuûa caùc phöông trình vi phaân sau ñaây:
(a) y − 4y − y + 4y = 0
(b) y (4) − 5y + 4y = 0
(c) y − 2y + 4y = 0
8. Vôùi caùc giaù trò naøo cuûa caùc soá thöïc a, b thì phöông trình
y + ay + by = 0
4.1.2 Lieân heä giöõa heä phöông trình vaø phöông trình vi phaân caáp cao:
Vôùi moät soá giaû thieát naøo ñoù, vieäc giaûi heä phöông trình (4.1) coù theå ñöa veà giaûi phöông
trình vi phaân caáp cao döïa treân phöông phaùp khöû sau ñaây. Ñaïo haøm hai veá cuûa
phöông trình ñaàu tieân cuûa heä (4.1), ta ñöôïc
∂f1 ∂f1 ∂f1
y1 = + y1 + · · · + y
∂x ∂y1 ∂yn n
Thay caùc yj bôûi caùc bieåu thöùc cuûa noù, ta coù theå vieát y1 nhö laø haøm cuûa x, y1, . . . , yn
y1 = F1 (x, y1 , . . . , yn )
Laïi laáy ñaïo haøm hai veá ñaúng thöùc naøy theo x, ta coù
∂F1 ∂F1 ∂F1
y1 = + y1 + · · · + y
∂x ∂y1 ∂yn n
=: F2 (x, y1 , . . . , yn )
Tieáp tuïc quaù trình treân cho ñeán ñaïo haøm caáp n cuûa y1 ta ñöôïc heä
y1 = f1 (x, y1 , . . . , yn )
y1 = F1 (x, y1 , . . . , yn )
·····················
y1(n) = Fn−1 (x, y1 , . . . , yn )
Trong heä naøy ta xeùt n − 1 phöông trình ñaàu tieân vôùi n − 1 aån laø y2, . . . , yn. Vôùi moät
vaøi ñieàu kieän naøo ñoù (ñeå giaû thieát cuûa ñònh lyù haøm ngöôïc ñöôïc thoaû maõn) ta coù theå
giaûi ñöôïc (duy nhaát) caùc y2, . . . , yn nhö laø haøm theo caùc bieán x, y1, y1 , . . . , y1(n−1). Thay
bieåu thöùc cuûa chuùng vaøo phöông trình cuoái cuøng cuûa heä, ta coù
(n) (n−1)
y1 = Fn (x, y1 , y1 , . . . , y1 )
Ñaây laø phöông trình vi phaân caáp n daïng ñaõ giaûi ra ñoái vôùi ñaïo haøm. Giaûi phöông trình
naøy ñeå tìm y1, roài tính caùc ñaïo haøm y1 , . . . , y1(n−1). Töø ñoù ta tính ñöôïc caùc y2, . . . , yn.
Ngöôïc laïi, cho tröôùc phöông trình vi phaân caáp n daïng
y (n) = f (x, y, y , . . . , y (n−1) )
ta coù theå ñöa veà moät heä phöông trình vi phaân caáp I daïng chuaån taéc baèng caùch ñaët
y1 = y, yj = yj−1
y = y2
1
y2 = y3
···············
yn = f (x, y1, y2 , . . . , yn )
4.1. Heä phöông trình vi phaân caáp I toång quaùt. 63
Nhaän xeùt: Thay cho ñieàu kieän Lipschitz ta coù theå yeâu caàu (maïnh hôn) raèng haøm
f (x, y)coù caùc ñaïo haøm rieâng theo bieán y bò chaën.
Ñònh nghóa 4.1.2. Giaû söû taäp G thoaû maõn taát caû caùc giaû thieát cuûa ñònh lyù 4.1.1. Khi
ñoù n haøm
yj = yj (x, C1 , . . . , Cn ) j = 1, 2, . . . , n (∗)
phuï thuoäc vaøo tham soá C1, . . . , Cn vaø coù caùc ñaïo haøm rieâng theo
n x ñöôïc goïi laø
nghieäm toång quaùt cuûa heä (4.1) neáu:
64 Chöông 4. Heä phöông trình vi phaân caáp I
• Vôùi moãi (x0 , y10, . . . , yn0 ) trong G, töø heä (∗) coù theå giaûi ñöôïc (duy nhaát ) caùc haèng
soá C1, . . . , Cn .
• Taäp hôïp n haøm trong (∗) laø nghieäm cuûa heä (4.1) vôùi moãi boä giaù trò cuûa caùc tham
soá C1, . . . , Cn giaûi ra ñoái vôùi moãi (x, y1, . . . , yn) ∈ G.
Ñònh nghóa 4.1.3. Nghieäm cuûa heä maø taïi moãi ñieåm cuûa noù thoaû maõn caùc ñieàu kieän
cuûa ñònh lyù 4.1.1 ñöôïc goïi laø nghieäm rieâng cuûa heä. Ngöôïc laïi, nghieäm cuûa heä maø
tính chaát duy nhaát nghieäm bò vi phaïm ñöôïc goïi laø nghieäm kyø dò.
Ta coù f1 (x, y1, y2) = −y2 + cos x vaø f2 (x, y1, y2) = 3y1 − 4y2 + 4 cos x − sin x, do ñoù
chuùng coù caùc ñaïo haøm rieâng lieân tuïc treân R3.
Vôùi moãi (x, y1, y2) ∈ R3 , ta luoân coù theå giaûi ñöôïc (duy nhaát) caùc C1, C2, cuï theå
C1 = 12 ex (3y1 − y2 + cos x)
C2 = 12 e−3x (y2 − y1 − cos x
neân chuùng thöïc söï laø nghieäm cuûa heä noùi treân.
Ta ñöa heä phöông trình ñaõ cho veà phöông trình vi phaân caáp II vôùi aån laø y1. Ñaïo haøm
hai veá phöông trình ñaàu tieân ta ñöôïc
y1 = −y2 − sin x
= −(3y1 − 4y2 + 4 cos x − sin x)
= −3y1 + 4y2 − 4 cos x
Phöông trình thuaàn nhaát naøy coù nghieäm toång quaùt laø
y1 = C1 e−x + C2 e−3x
Heä goàm y1, y2 cho nghieäm (toång quaùt) cuûa heä phöông trình treân.
Phöông phaùp laäp toå hôïp tích phaân:
Cho heä phöông trình vi phaân caáp I
dyi
= fi (x, y1 , . . . , yn ), vôùi i = 1, 2, . . . , n
dx
Ñeå giaûi heä naøy ta coù theå tìm moät phöông trình heä quaû (chaúng haïn toå hôïp tuyeán tính
cuûa caùc phöông trình treân) cuûa heä ñaõ cho, deã laáy tích phaân hôn, vaø ñöôïc goïi laø toå hôïp
tích phaân cuûa heä phöông trình ñaõ cho.
Ví duï: Baèng caùch laäp toå hôïp tích phaân, giaûi heä sau
dx dy
= y, =x
dt dt
Laáy hai phöông trình ñaõ cho coäng vaø tröø vôùi nhau ta ñöôïc
d(x + y) d(x − y)
=x+y vaø = −(x − y)
dt dt
Giaûi töøng phöông trình, ta thu ñöôïc heä
x + y = C1 et vaø x − y = C2 e−t
vaø phöông trình naøy (hoaëc veá traùi cuûa noù) ñöôïc goïi laø tích phaân ñaàu cuûa heä.
Neáu tìm ñöôïc k toå hôïp tích phaân cuûa heä
Φ1 (x, y1 , . . . , yn ) = C1
Φ2 (x, y1 , . . . , yn ) = C2
................................
Φk (x, y1 , . . . , yn ) = Ck
vaø neáu k tích phaân ñaàu naøy ñoäc laäp, thì coù theå ñöa veà giaûi heä n − k phöông trình.
Tröôøng hôïp k = n, khi ñoù n tích phaân ñaàu ñoäc laäp cho ta nghieäm toång quaùt cuûa heä.
Ví duï: Tích phaân heä phöông trình sau ñaây
dx dy dz
= z − y, = x − z, =y−x
dt dt dt
Coäng caùc phöông trình vôùi nhau ta ñöôïc
d(x + y + z)
=0
dt
Phöông trình naøy cho moät tích phaân ñaàu laø
ϕ1 = x + y + z = C1
Baây giôø nhaân caùc phöông trình vôùi x, y, z laàn löôït roài coäng laïi, ta ñöôïc
d(x2 + y 2 + z 2 )
=0
dt
töø ñaây ta cuõng thu ñöôïc tích phaân ñaàu
ϕ2 = x2 + y 2 + z 2 = C2
Ta deã kieåm tra raèng ϕ3 = xy + yz + yx = C3 cuõng laø moät tích phaân ñaàu nhöng boä ba
goàm caùc tích phaân ñaàu ϕ1, ϕ2, ϕ3 khoâng ñoäc laäp tuyeán tính neân khoâng theå cho nghieäm
toång quaùt cuûa heä.
Baây giôø töø hai tích phaân ñaàu ñaàu tieân, ta giaûi ñeå tìm x, y :
1 2
x= C1 − z − 2C2 − C1 + 2C1 z − 3z 2
2
1
y= C1 − z + 2C2 − C12 + 2C1 z − 3z 2
2
Thay caùc bieåu thöùc naøy vaøo phöông trình cuoái
dz
= 2C2 − C12 + 2C1 z − 3z 2
dt
ta tìm ñöôïc nghieäm
3z − C1 √
arcsin
− 3t = C3
6C2 − 2C12
Keát hôïp vôùi hai tích phaân ñaàu ϕ1, ϕ2 ta tìm ñöôïc nghieäm toång quaùt cuûa heä.
4.2. Moät soá ñònh lyù cô baûn cuûa phöông trình vi phaân 67
4.2 Moät soá ñònh lyù cô baûn cuûa phöông trình vi phaân
4.2.1 Söï toàn taïi nghieäm:
Trong ñònh lyù toàn taïi vaø duy nhaát nghieäm cuûa baøi toaùn Cauchy, ñieàu kieän Lipschitz
khoâng theå boû ñöôïc. Ñònh lyù sau ñaây khaúng ñònh söï toàn taïi (nhöng khoâng duy nhaát!)
cuûa nghieäm khoâng duøng ñieàu kieän Lipschitz.
Ñònh lyù 4.2.1 (Peano). Xeùt hình hoäp A = {(x, y) ∈ R × Rn /|x − x0| ≤ a, ||y − y0|| ≤ b}
vaø giaû söû f : A → Rn lieân tuïc. Ñaët M = maxA ||f (x, y)|| vaø α = min(a, b/M). Khi ñoù
baøi toaùn Cauchy y = f (x, y), y(x0 ) = y0 coù ít nhaát moät nghieäm treân [x0 − α, x0 + α].
Nhaän xeùt: Tröôùc heát haõy löu yù raèng ta khoâng theå söû duïng phöông phaùp laëp Picard vì
khoâng coù lyù do baûo ñaûm daõy xaáp xæ ñoù hoäi tuï. Thay vaøo ñoù, ngöôøi ta xaây döïng caùc
nghieäm xaáp xæ (ñòa phöông) bôûi tieáp tuyeán cuûa noù
y(x + h) ∼
= y(x) + h.f (x, y(x))
Vôùi h cho tröôùc ta xaây döïng daõy {xn , yn}n≥0 xaùc ñònh bôûi:
yn+1 = yn + hf (xn , yn ), xn+1 = xn + h. (4.4)
Ta goïi yh(x) laø haøm tuyeán tính töøng khuùc qua caùc ñieåm (xn , yn); ñoà thò cuûa noù ñöôïc
goïi laø ña giaùc Euler.
Boå ñeà 4.2.2. Vôùi caùc giaû thieát trong ñònh lyù 4.2.1 vaø vôùi h := α/N (N ∈ N), ña giaùc
Euler thoaû (x, yh (x)) ∈ A vôùi moïi x ∈ [x0 , x0 + α]. Ngoaøi ra,
||yh(x) − yh (x )|| ≤ M|x − x | vôùi moïi x, x ∈ [x0 , x0 + α]
Chöùng minh: Qui naïp theo n. Giaû söû ñieàu ñoù ñuùng vôùi n, ta coù
||yn+1 − yn || ≤ hM
neân, vôùi n + 1 ≤ N ta ñeâu coù
||yn+1 − y0 || ≤ (n + 1)hM ≤ αM ≤ b
Ñieàu naøy chöùng toû (x, yh (x)) ∈ A vôùi moïi x ∈ [x0 , x0 + α].
Baát ñaúng thöùc trong meänh ñeà laø hieån nhieân ñuùng vì yh(x) laø tuyeán tính töøng khuùc
vaø coù “heä soá goùc” bò chaën bôûi M .
Ñeå chöùng minh ñònh lyù ta caàn khaùi nieäm sau:
Ñònh nghóa 4.2.1. Hoï haøm fλ : I → Rn ñöôïc goïi laø ñoàng lieân tuïc neáu vôùi moïi > 0,
coù toàn taïi moät δ > 0 (khoâng phuï thuoäc vaøo caû laãn λ) sao cho
∀λ, ∀x, x (|x − x | < δ =⇒ ||fλ(x) − fλ (x )|| < )
Ñònh lyù 4.2.3 (Arzela−Ascoli). Cho hoï caùc haøm fλ : [a, b] → Rn ñoàng lieân tuïc vaø bò
chaën ñeàu treân [a, b]. Khi ñoù hoï haøm {fλ } coù chöùa moät daõy con {gn(x)} hoäi tuï ñeàu ñeán
moät haøm g(x) lieân tuïc treân [a, b].
Chöùng minh: Xem giaùo trình giaûi tích haøm.
68 Chöông 4. Heä phöông trình vi phaân caáp I
vôùi caùc caëp giaù trò (xj , yj ) laø caùc xaáp xæ baèng phöông phaùp Euler (xem (4.4)).
Vì f lieân tuïc neân khaû tích, vaø coù theå vieát
x
f (t, y(t))dt = hf (x0 , y(x0)) + · · · + hf (xk−1 , y(xk−1)) + (x − xk )f (xk , y(xk )) + r(h)
x0
Cho h → 0 ta thaáy haøm y(x) thoaû maøn phöông trình tích phaân
x
y(x) = y0 + f (t, y(t))dt
x0
maø nghieäm cuûa noù chính laø lôøi giaûi cuûa baøi toaùn Cauchy.
Nhaän xeùt: Ñònh lyù Peano hoaøn toaøn khoâng chöùa thoâng tin veà söï duy nhaát nghieäm.
4.2.2 Thaùc trieån nghieäm vaø söï toàn taïi toaøn cuïc:
Ta quan taâm ñeán baøi toaùn keùo daøi nghieäm cuûa baøi toaùn Cauchy y = f (x, y) vôùi
y(x0 ) = y0 .
Boå ñeà 4.2.4. Neáu f :→ Rn lieân tuïc vaø thoaû ñieàu kieän Lipschitz ñòa phöông treân U thì
vôùi moïi (x0 , y0 ) ∈ U ñeàu toàn taïi moät khoaûng môû Imax = (ω , ω+ ) x0 sao cho:
• Baøi toaùn Cauchy y = f (x, y) vôùi y(x0 ) = y0 coù nghieäm duy nhaát treân Imax
• Neáu z : I → Rn laø moät nghieäm naøo ñoù cuûa baøi toaùn Cauchy naøy thì I ⊂ Imax vaø
z = y|I .
Chöùng minh: Chæ caàn ñaët
Imax = ∪ {I/I môû chöùa x0 vaø baøi toaùn Cauchy coù nghieäm treân I}
Sau ñoù xaùc ñònh haøm y : Imax → Rn theo caùch sau: Vôùi x ∈ Imax , x phaûi thuoäc moät I
naøo ñoù, maø treân ñoù baøi toaùn Cauchy coù nghieäm. Khi ñoù, ta gaùn y(x) bôûi giaù trò cuûa
nghieäm ñoù taïi x. Phaàn coøn laïi, ta caàn chæ ra nghieäm nhö theá laø xaùc ñònh toát vaø duy
nhaát. Chi tieát daønh cho baïn ñoïc.
Ñònh lyù 4.2.5. Giaû söû f : U → Rn lieân tuïc vaø thoaû ñieàu kieän Lipschitz ñòa phöông treân
U. Khi ñoù moãi nghieäm cuûa baøi toaùn Cauchy ñeàu coù moät thaùc trieån ñeán bieân cuûa U .
Chính xaùc hôn, giaû söû y : Imax → Rn laø nghieäm qua (x0 , y0) ∈ U , khi ñoù vôùi moïi com-
pact K ⊂ U ñeàu toàn taïi x1 , x2 ∈ Imax vôùi x1 < x0 < x2 sao cho (x1 , y(x1 )), (x2 , y(x2 )) ∈/
K.
Chöùng minh: Giaû söû Imax = (ω , ω+). Neáu ω+ = ∞ thì hieån nhieân toàn taïi x2 > x0 sao
cho (x2 , y(x2)) ∈/ K .
Xeùt tröôøng hôïp ω+ < ∞, giaû söû coù toàn taïi compact K maø (x, y(x)) ∈ K vôùi moïi
x ∈ (x0 , ω+ ). Vì f bò chaën treân K neân
x
||y(x) − y(x )|| =
f (t, y(t))dt ≤ M|x − x | <
x
trong ñoù x laø bieán ñoäc laäp vaø y1, . . . , yn laø caùc aån haøm caàn tìm, caùc haøm aij (x) vaø
gi (x) laàn löôït ñöôïc goïi laø caùc heä soá vaø heä soá töï do cuûa heä. Chuùng ñöôïc giaû thieát
lieân tuïc treân khoaûng I = (a, b) ⊂ R naøo ñoù. Teân goïi heä phöông trình tuyeán tính laø
do veá phaûi laø caùc haøm baäc nhaát theo caùc aån haøm y1, . . . , yn.
Duøng kyù hieäu ma traän, coù theå vieát heä (4.5) döôùi daïng thu goïn
y = A(x)y + g(x) (4.6)
trong ñoù A(x) = (aij (x)) laø ma traän haøm caáp n × n, g(x) = (g1(x), . . . , gn (x))t laø vector
coät. Neáu g(x) ≡ 0, ta noùi heä treân laø heä tuyeán tính thuaàn nhaát , neáu ngöôïc laïi, ta
noùi heä khoâng thuaàn nhaát. Ñònh lyù sau ñaây laø moät tröôøng hôïp rieâng cuûa ñònh lyù toàn
taïi vaø duy nhaát nghieäm toång quaùt ñoái vôùi baøi toaùn Cauchy.
Ñònh lyù 4.3.1 (Toàn taïi vaø duy nhaát nghieäm). Giaû söû caùc heä soá aij (x) vaø gi(x) laø caùc
haøm lieân tuïc treân khoaûng I x0 . Khi ñoù heä phöông trình (4.6) coù duy nhaát moät nghieäm
y = y(x) thoaû ñieàu kieän ban ñaàu (4.3) treân I .
Chöùng minh: Thaät vaäy, do tính chaát tuyeán tính cuûa heä (4.7), nghieäm y(x, x0, y0) cuûa
heä naøy vôùi ñieàu kieän ban ñaàu y(x0) = y0 ∈ Rn coù theå vieát döôùi daïng
y(x, x0 , y0) = R(x, x0 )y0
Maët khaùc, Φ(x)Φ(x0 )−1y0 cuõng laø moät nghieäm cuûa heä vaø thoaû cuøng ñieàu kieän ban ñaàu
nhö y(x, x0, y0). Do tính duy nhaát nghieäm ta suy ra ñieàu phaûi chöùng minh.
Ñònh lyù 4.3.2 (Coâng thöùc Ostrogradski−Liouville). Giaû söû trong heä (4.7) lieân
A(x)
tuïc treân moät khoaûng I naøo ñoù vaø Φ(x) laø ma traän cô baûn cuûa noù. Khi ñoù
x
det Φ(x) = det Φ(x0 ). exp tr A(t)dt
x0
trong ñoùtr A(x) := a11 (x) + · · · + ann (x) ñöôïc goïi laø veát cuûa ma traän A(x).
Chöùng minh: Ñaët Φ(x) = (Φij (x))n×n . Vì ñònh thöùc det Φ(x) laø tuyeán tính theo moãi
haøng cuûa Φ(x) neân ta coù
Φ11 (x) · · · Φ1n (x)
··· ··· ···
d
n
(det Φ(x)) = det Di (x) vôùi Di (x) =
Φi1 (x) · · · Φin (x)
dx ···
i=1 ··· ···
Φn1 (x) · · · Φnn (x)
trong ñoù ma traän Di (x) suy töø ma traän Φ(x) baèng caùch thay doøng thöù i bôûi caùc ñaïo
haøm cuûa noù.
Ñeå yù raè ng Φ(x) laø ma traän nghieäm cuûa (4.7), töùc laø Φ (x) = A(x)Φ(x), neân ta coù
Φij (x) = nk=1 aik (x)Φkj (x). Töø ñoù
Φ11 (x) · · · Φ1n (x)
···
n
··· ···
det Di (x) = aik (x) det
Φk1 (x) · · · Φkn (x) ←− haøng thöù i
k=1 ··· ··· ···
Φn1 (x) · · · Φnn (x)
Neáu k = j thì ñònh thöùc töông öùng ôû veá phaûi baèng 0, do ñoù
det Di (x) = aii (x) det Φ(x)
Do ñoù
d n
(det Φ(x)) = aii (x) det Φ(x) = tr A(x). det Φ(x)
dx i=1
Tích phaân phöông trình vi phaân naøy ta ñöôïc ñieàu phaûi chöùng minh.
72 Chöông 4. Heä phöông trình vi phaân caáp I
Nhaän xeùt: Töø ñònh lyù treân ta thaáy raèng heä n nghieäm cuûa (4.7) laäp thaønh heä nghieäm
cô baûn khi ma traän thaønh laäp bôûi chuùng coù ñònh thöùc khaùc khoâng taïi ít nhaát moät ñieåm
x0 naøo ñoù. Do ñoù ñeå tìm nghieäm toång quaùt cuûa heä (4.7) ta tìm heä n nghieäm cô baûn
yi (x) = (yi1 (x), . . . , yin (x)). Khi ñoù nghieäm toång quaùt cuûa heä laø
y11 (x) yn1 (x)
y12 (x) yn2 (x)
y = C1 y1 (x) + · · · + Cn yn (x) = C1 .. + · · · + Cn ..
. .
y1n (x) ynn (x)
Tröôùc heát ta ñeå yù raèng neáu bieát moät nghieäm rieâng naøo ñoù cuûa heä khoâng thuaàn nhaát
(4.6) vaø nghieäm toång quaùt cuûa heä thuaàn nhaát töông öùng thì toång cuûa chuùng cho ta
nghieäm toång quaùt cuûa heä khoâng thuaàn nhaát ñoù.
Ngoaøi ra ñeå xaây döïng nghieäm rieâng naøy, ta coù theå duøng phöông phaùp bieán thieân
haèng soá khi bieát n nghieäm ñoäc laäp tuyeán tính cuûa heä thuaàn nhaát töông öùng. Giaû söû nø
nghieäm nhö theá laø yi(x) = (yi1(x), . . . , yin (x)), ta ñaët
y11 (x) yn1(x)
y12 (x) yn2(x)
y = C1 (x) .. + · · · + Cn (x) ..
. .
y1n (x) ynn (x)
Ñeå y laø nghieäm cuûa heä (4.6), caùc haøm Ci (x) phaûi thoaû heä phöông trình vi phaân sau:
y11 (x) yn1 (x) g1 (x)
y12 (x) yn2 (x) g2 (x)
C1 (x) .. + · · · + Cn (x) .. = ..
. . .
y1n (x) ynn (x) gn (x)
Vì ñònh thöùc Wronski cuûa heä naøy luoân khaùc khoâng, neân ta luoân giaûi ñöôïc caùc Ci(x) vaø
töø ñoù tìm ñöôïc Ci (x).
4.4. Heä PTVP tuyeán tính heä soá haèng soá. 73
Ta coù Φ(0) laø khaû nghòch, do ñoù theo ñònh lyù Liouville 4.3.2 Φ(x) luoân luoân khaû nghòch
vôùi moïi x. Khi ñoù giaûi thöùc cuûa heä (4.10) laø R(x, x0 ) = Φ(x)Φ(x0 )−1 = Φ(x−x0 )Φ(0)−1
vaø nghieäm toång quaùt laø y = Φ(x).C , vôùi C laø ma traän coät caùc haèng soá tuyø yù C1, . . . , Cn .
Tröôøng hôïp I (A khoâng cheùo hoaù ñöôïc)
Muïc ñích laø tìm caùch ñöa ma traän A veà daïng ñôn giaûn nhaát coù theå ñöôïc, chaúng haïn
daïng tam giaùc hoaëc daïng Jordan. Giaû söû T laø ma traän khaû nghòch sao cho T −1AT = B
vôùi B coù daïng nhö theá. Khi ñoù vôùi pheùp ñoåi aån moät caùch tuyeán tính y = T z, heä thuaàn
nhaát (4.10) trôû thaønh z = Bz, trong ñoù B coù daïng ñôn giaûn. Ñaëc bieät, khi B coù daïng
tam giaùc, ta coù
dz1
= b11 z1 + b12 z2 + · · · + b1n zn
dx
dz2
= b22 z2 + · · · + b2n zn
dx
··· ···
dzn = bnn zn
dx
Ta coù theå giaûi heä naøy baèng caùch tích phaân caùc phöông trình tuyeán tính baäc nhaát tröôùc
heát ñoái vôùi zn roài ñeán zn−1 ,v.v... cuoái cuøng ñeán z1. Cuoái cuøng nghieäm cuûa heä ban ñaàu
cho bôûi y(x) = T z(x).
Veà maët thöïc haønh, tröôøng hôïp I töông ñöông vôùi tröôøng hôïp phöông trình ñaëc tröng
(4.12) coù n nghieäm phaân bieät. Khi caùc nghieäm naøy laø phöùc (trong khi A laø ma traän
thöïc) ta cuõng taùch phaàn thöïc vaø phaàn aûo ñeå ñöôïc caùc nghieäm ñoäc laäp tuyeán tính nhö
ñaõ laøm ñoái vôùi PTVP tuyeán tính caáp cao heä soá haèng.
Tröôøng hôïp phöông trình ñaëc tröng coù nghieäm λ boäi m, khi ñoù heä (4.10) coù m nghieäm
ñoäc laäp tuyeán tính daïng
P1 (x)eλx
P2 (x)eλx
..
.
Pn (x)eλx
trong ñoù caùc P1(x), . . . , Pn (x) laø caùc ña thöùc baäc m − 1.
4.4. Heä PTVP tuyeán tính heä soá haèng soá. 75
Cuoái cuøng ñeå tìm nghieäm cuûa heä tuyeán tính khoâng thuaàn nhaát heä soá haèng ta tìm moät
nghieäm rieâng cuûa noù baèng phöông phaùp bieán thieân haèng soá xuaát phaùt töø heä nghieäm cô
baûn cuûa heä thuaàn nhaát töông öùng. Nghieäm toång quaùt cuûa heä khoâng thuaàn nhaát baèng
toång cuûa nghieäm rieâng naøy vaø nghieäm toång quaùt cuûa heä thuaàn nhaát töông öùng.
Ví duï: Giaûi heä
dx = −x − 2y
dt
dy
= 3x + 4y
dt
−1 −2
Ñaây laø heä thuaàn nhaát vôùi ma traän A = 3 4 . Phöông trình ñaëc tröng laø
−1 − λ −2
= λ2 − 3λ + 2 = 0
3 4 − λ
Taùch phaàn thöïc vaø phaàn aûo, ta ñöôïc hai nghieäm ñoäc laäp tuyeán tính
cos t sin t
sin t vaø − cos t
cos t + sin t sin t − cos t
trong ñoù C1, C2, C3 laø caùc haèng soá tuyø yù.
Ví duï: Giaûi heä
x = x − y
y = x + 3y
Phöông trình ñaëc tröng
1 − λ −1
= (λ − 2)2 = 0
1 3 − λ
coù nghieäm keùp laø λ = 2. Khi ñoù heä ñaõ cho coù 2 nghieäm ñoäc laäp tuyeán tính daïng
x = (C1 t + C2 )e2t
y = (D1 t + D2 )e2t
Thay caùc bieåu thöùc cuûa x, y vaøo heä ñaõ cho, sau khi caân baèng hai veá, ta tìm ñöôïc
D1 = C1
D2 = −C1 − C2
4.4. Heä PTVP tuyeán tính heä soá haèng soá. 77
BAØI TAÄP
1. Giaûi caùc heä phöông trình vi phaân sau vaø xaây döïng ma traän nghieäm cô baûn
dx = 3x − 2y
dx = 2x − 5y
(a)
dt
dy (b)
dt
dy
= 2x − 2y = x − 2y
dt dt
3. Tìm nghieäm toång quaùt cuûa caùc heä phöông trình vi phaân sau
dx dx
= 3x + 12y − 4z
= −4x + 2y + 5z
dt
dt
dy dy
(a)
= −x − 3y + z (c)
= 6x − y − 6z
dt
dt
dx = −x − 12y + 6z
dx = −8x + 3y + 9z
dt dt
dx
= 2x − y − z
dt
dy
(b)
= 12x − 4y − 12z
dt
dx = −4x + y + 5z
dt
Chöông 5
Phöông phaùp soá giaûi phöông trình vi
phaân
Trong chöông naøy ta quan taâm ñeán vieäc giaûi gaàn ñuùng PTVP vôùi söï hoã trôï cuûa phaàn
meàm tính toaùn MAPLE. Nhö ta ñaõ bieát, vieäc tìm nghieäm cuûa PTVP döôùi daïng bieåu
thöùc giaûi tích chính xaùc khoâng phaûi bao giôø cuõng laøm ñöôïc. Ñieàu ñoù laøm taêng theâm
vai troø cuûa caùc phöông phaùp giaûi gaàn ñuùng, ñaëc bieät trong caùc lónh vöïc öùng duïng.
Vôùi caùc coâng cuï thieát keá saün döôùi daïng “goùi leänh”, MAPLE cung caáp caùc giaûi phaùp
phöông trình vi phaân khaù höõu ích vaø thuaän tieän. Chuùng toâi coá gaéng minh hoaï caùc thao
taùc tính toaùn vôùi MAPLE maø khoâng coù tham voïng ñi xa hôn vaøo nhöõng khaû naêng lôùn
lao khaùc cuûa phaàn meàm naøy. Dó nhieân, ñieàu ñoù cuõng khoâng chöùng toû raèng MAPLE laø
ngoân ngöõ duy nhaát höõu ích nhö theá neáu ñem so saùnh vôùi moät soá phaàn meàm khaùc nhö
MATHEMATICA, MATLAB, ...
5.1 Caùc phöông phaùp giaûi tích giaûi gaàn ñuùng PTVP.
5.1.1 Xaáp xæ Picard.
Nhö ñaõ trình baøy trong chöông I, vôùi moät soá giaû thieát naøo ñaáy veà haøm f (x, y), baøi toaùn
giaù trò ban ñaàu
y = f (x, y), y(x0 ) = y0 (5.1)
coù duy nhaát nghieäm trong laân caän cuûa ñieåm x0 .
Vaán ñeà ñaët ra khaù töï nhieân laø tìm nghieäm duy nhaát naøy. Song, khoâng phaûi luùc naøo
cuõng coù theå vieát ra bieåu thöùc giaûi tích cuûa nghieäm moät caùch chính xaùc; vaø vì ñieàu ñoù
cuõng khoâng nhaát thieát phaûi laøm trong moät soá öùng duïng tính toaùn soá neân ngöôøi ta chæ
caàn tìm nghieäm xaáp xæ vôùi moät ñoä chính xaùc naøo ñoù chaáp nhaän ñöôïc.
Phöông phaùp xaáp xæ Picard ngoaøi giaù trò veà maët lyù thuyeát veà söï toàn taïi nghieäm cuûa
baøi toaùn Cauchy coøn cho chuùng ta lôøi giaûi xaáp xæ cuûa nghieäm naøy. Noäi dung cuûa
80 Chöông 5. Phöông phaùp soá giaûi phöông trình vi phaân
phöông phaùp naøy laø tìm nghieäm gaàn ñuùng cuûa phöông trình tích phaân
x
y(x) = y0 + f (t, y(t))dt (5.2)
x0
Söï kieän daõy nghieäm xaáp xæ naøy hoäi tuï ñaõ ñöôïc chöùng minh trong tieát 1.2, toác ñoä hoäi
tuï ñöôïc ñaùnh giaù bôûi sai soá thöù n
n |x − x0 |n+1
n (x) := |y(x) − yn (x)| ≤ ML , ∀x ∈ [x0 − h, x0 + h]
(n + 1)!
trong ñoù M, L, h laø caùc haèng soá ñeà caäp trong ñònh lyù toàn taïi vaø duy nhaát nghieäm 1.2.2.
Ví duï 1: Tìm nghieäm gaàn ñuùng cuûa phöông trình y = x − y vôùi y(0) = 1
Vì haøm veá phaûi f (x, y) = x − y lieân tuïc trong toaøn maët phaúng vaø thoaû ñieàu kieän
Lipschitz trong laân caän cuûa ñieåm (0, 1) neân baøi toaùn ñaõ cho coù lôøi giaûi duy nhaát. Baét
ñaàu vôùi
y0 (x) = 1
vaø duøng coâng thöùc (5.3) ta ñöôïc
x x2
y1 (x) = 1 + 0 (t − 1)dt = 1 − x +
2
x x3
y2 (x) = 1 + 0 (t − y1 (t))dt = 1 − x + x2 −
6
x 2 x3
x4
y3 (x) = 1 + 0 (t − y2 (t))dt = 1 − x + x − +
3 24
x x3
x4 x5
y4 (x) = 1 + 0 (t − y3 (t))dt = 1 − x + x2 − + −
3 12 120
························
Phöông phaùp xaáp xæ Picard cuõng coù theå aùp duïng cho heä PTVP nhö trong ví duï sau
ñaây:
Ví duï 2: Tìm nghieäm gaàn ñuùng cuûa heä
y1 = x + y1 y2
y2 = x2 − y12
Do ñoù, ta coù theå xaáp xæ nghieäm chính xaùc bôûi ña thöùc Taylor ñeán caáp N naøo ñoù; ña
thöùc naøy hoaøn toaøn xaùc ñònh bôûi caùc ñaïo haøm y(k)(x0), vôùi k = 0, N . Caùc giaù trò ñaïo
haøm naøy tính ñöôïc döïa vaøo phöông trình (5.1)
y (0) (x0 ) = y(x0 ) = y0
y (x0 ) = f (x0 , y(x0)) = f (x0 , y0 )
y (x0 ) = fx (x0 , y0 ) + fy (x0 , y0 ).y (x0 )
y (x0 ) = fxx (x0 , y0 ) + 2fxy (x0 , y0).y (x0 ) + fyy (x0 , y0 )[y (x0 )]2 + fy (x0 , y0 ).y (x0 )
························
Ví duï 1: Tìm nghieäm gaàn ñuùng cuûa phöông trình sau baèng phöông phaùp chuoãi Taylor
y = x − y, y(0) = 1
82 Chöông 5. Phöông phaùp soá giaûi phöông trình vi phaân
Giaûi: Ta coù
y(0) = 1, y (0) = 0 − 1 = −1
y (0) = (1 − y )(0,1) = 2
y (0) = (−y )(0,1) = −2
y (4) (0) = (−y )(0,1) = 2
························
YÙ töôûng cuûa phöông phaùp soá giaûi phöông trình vi phaân laø “rôøi raïc hoaù” bieán cuûa
phöông trình. Chính xaùc hôn, thay vì tìm nghieäm ñuùng y(x) cuûa baøi toaùn giaù trò ban
ñaàu treân [a, b] x0 ta xaây döïng moät daõy caùc giaù trò xaáp xæ
y1 ≈ y(x1 ), y2 ≈ y(x2 ), y3 ≈ y(x3 ), . . .
Dó nhieân, ta coù theå ñieàu khieån sai soá toaøn cuïc moät caùch giaùn tieáp baèng caùch ñieàu khieån
sai soá ñòa phöông.
Ngöôøi ta taïm phaân loaïi caùc phöông phaùp soá tuyø theo noù coù “boä nhôù” hay khoâng.
Töùc laø, vôùi yi ñaõ cho caùch xaùc ñònh yi+1 coù phuï thuoäc chæ vaøo thoâng tin taïi xi hay
khoâng. Caùc phöông phaùp soá maø yi+1 hoaøn toaøn ñöôïc xaùc ñònh bôûi thoâng tin taïi ñieåm xi
(maø khoâng phuï thuoäc vaøo caùc ñieåm tröôùc ñoù) ñöôïc bieát ñeán vôùi teân goïi phöông phaùp
“moät böôùc”.
Vaäy phöông phaùp moät böôùc toång quaùt coù theå ñöôïc moâ taû bôûi
yi+1 = yi + h∆(xi , yi), y0 = y(x0 ) (5.4)
trong ñoù ∆ laø haøm ñaëc tröng cho phöông phaùp.
Muïc ñích laø ta tìm caùc thuaät toaùn chính xaùc, töùc laø thuaät toaùn sao cho vôùi thuaät toaùn
naøy, nghieäm thöïc söï y(x) “haàu nhö” thoaû (5.4) theo nghóa
y(xi+1) = y(xi) + h∆(xi , y(xi )) + hτi
vôùi τi beù.
84 Chöông 5. Phöông phaùp soá giaûi phöông trình vi phaân
Ñaïi löôïïng hτi ñöôïc goïi laø sai soá chaët cuït ñòa phöông cuûa phöông phaùp. Moät
phöông phaùp soá ñöôïc goïi laø caáp p neáu vôùi moïi xi ∈ (a, b) vaø vôùi moïi h ñuû beù, coù toàn
taïi caùc haèng soá C sao cho
|τi | = Chp
Ñieàu naøy nghóa laø τi daàn ñeán 0 khoâng chaäm hôn hp ; vaø ta seõ dieãn taû ñieàu ñoù bôûi
τi = O(hp ).
Sau ñaây ta seõ xeùt moät vaøi phöông phaùp moät böôùc thoâng duïng.
ôû ñaây xi ≤ ξi ≤ xi+1 .
Tính lieân tuïc cuûa y(p+1) chæ ra raèng noù bò chaën treân [a, b] vaø nhö vaäy
hp+1
y (p+1) (ξi ) = O(hp+1) = hO(hp )
(p + 1)!
Duøng söï kieän y = f (x, y), (5.5) coù theå ñöôïc vieát laïi döôùi daïng
(p) hp−1
y(xi+1 ) = y(xi ) + h f (xi , y(xi )) + · · · + f (xi , y(xi)) + hO(hp )
p!
trong ñoù caùc ñaïo haøm “toaøn phaàn” cuûa f ñöôïc ñònh nghóa bôûi
f (0) (x, y) = f (x, y),
f (1) (x, y) = fx (x, y) + fy (x, y)f (x, y),
(k−1) (k−1)
f (k) (x, y) = fx (x, y) + fy (x, y)f (x, y), k = 2, 3, 4, . . .
Veà phöông dieän hình hoïc, nghieäm gaàn ñuùng cho bôûi phöông phaùp Euler ñöôïc minh
hoaï bôûi moät ñöôøng gaáp khuùc maø ñoaïn ñaàu tieân truøng vôùi tieáp tuyeán vôùi ñöôøng cong
nghieäm taïi x0 .
Ví duï: Giaûi gaàn ñuùng baøi toaùn y = y, y(0) = 1 vôùi böôùc h = 0, 25.
Xuaát phaùt töø x0 = 0, y0 = 1 vaø h = 0, 25, ta coù thuaät tính (ñeå yù raèng f (x, y) = y )
xi+1 = xi + 0, 25,
yi+1 = yi + 0, 25yi
Keát quaû tính toaùn boán xaáp xæ ñaàu tieân laø Nhöôïc ñieåm cuûa phöông phaùp Euler laø chæ
Böôùc thöù i xi yi Giaù trò ñuùng
0 0,0 1,0 1,0
1 0,25 1,25 1,2840
2 0,5 1,5625 1,6487
3 0,75 1,9531 2,1170
4 1,0 2,4414 2,7183
Table 5.1: Nghieäm xaáp xæ baèng phöông phaùp Euler.
döøng ôû ñaïo haøm caáp I neân ñoâi khi sai soá khaù lôùn, khoâng chaáp nhaän ñöôïc. Ñeå khaéc
phuïc, ngöôøi ta tìm caùch haïn cheá söï thay ñoåi quaù lôùn cuûa ñaïo haøm baèng caùch theâm vaøo
caùc tính toaùn trung gian thích hôïp.
86 Chöông 5. Phöông phaùp soá giaûi phöông trình vi phaân
y
3.0
1.5 l
0.0 X
-0.25 0.50 1.25
Hình 5.1: Nghieäm ñuùng vaø nghieäm xaáp xæ theo phöông phaùp Euler
Cuï theå, phöông phaùp Euler caûi tieán cho bôûi coâng thöùc sau (coøn goïi laø coâng thöùc
Heun):
xi+1 = xi + h,
∗
yi+1 = yi + h2 f (xi , yi ) + f (xi+1 , yi+1 )
Sau ñaây, caùc ñaïo haøm ñöôïc hieåu taïi ñieåm (xi , yi). Ñeå thuaän tieän ta ñaët
x̂i = xi + hβ1 ,
ŷi = yi + β2 hf (xi , yi).
Toå hôïp caùc coâng thöùc treân cho ta moät phöông phaùp moät böôùc caáp p=2 (vôùi γ = 0)
vaø f ñuû trôn. Töø ñoù ta coù thuaät toaùn sau ñaây:
Thuaät toaùn Runge−Kutta caáp 2:
Ñeå nhaän ñöôïc nghieäm xaáp xæ caáp p = 2 cho baøi toaùn giaù trò ban ñaàu (5.1), ta ñaët
b−a
h= vaø tính toaùn daõy sau:
n
xi+1 = xi + h, i = 0, 1, . . . , n − 1
h h
yi+1 = yi + h (1 − γ)f (xi , yi) + γf (xi + , yi + f (xi , yi ))
2γ 2γ
Nhaän xeùt: Phöông phaùp Euler laø tröôøng hôïp caáp p = 1 ñaëc bieät vôùi γ = 0. Vôùi γ = 12
ta coù phöông phaùp Euler caûi tieán vaø cuõng ñöôïc goïi laø phöông phaùp Runge−Kutta caáp
2. Khi γ = 1 ta coù phöông phaùp Euler−Cauchy.
88 Chöông 5. Phöông phaùp soá giaûi phöông trình vi phaân
Ví duï: Minh hoaï phöông phaùp Euler−Cauchy ñoái vôùi baøi toaùn y = y 2 + 1, y(0) = 0
vôùi h = 0.1
Bieåu thöùc quy naïp cho yi+1 laø
xi = 0, 0.1, . . . , 1.0
h h
yi+1 = yi + hf (xi + , yi + f (xi , yi))
2 2
h 2 2
= yi + 1 + (yi + (1 + yi ))
2
Nhaän xeùt: Haïn cheá lôùn nhaát cuûa phöông phaùp Runge−Kutta laø khoái löôïng tính toaùn
khaù lôùn khi caáp p taêng leân. Chaúng haïn, taïi moãi böôùc ta phaûi tính p giaù trò khi caáp
p = 1, 2, 3, 4; 7 giaù trò khi p = 6; 9 giaù trò khi p = 7, 11 giaù trò khi p = 8;....Vì theá, thöïc
teá ngöôøi ta thöôøng döøng laïi ôû caáp p = 4, vaø ta coù thuaät toaùn sau ñaây:
Thuaät toaùn Runge−Kutta caáp 4:
Thuaät toaùn naøy theå hieän bôûi daõy caùc coâng thöùc sau:
k1 = f (xi , yi),
h h
k2 = f (xi + , yi + k1 ),
2 2
h h
k3 = f (xi + , yi + k2 ),
2 2
k4 = f (xi + h, yi + hk3 ),
vaø
h
yi+1 = yi + (k1 + 2k2 + 2k3 + k4 )
6
5.2. Caùc phöông phaùp soá giaûi PTVP. 89
Ví duï: Tìm nghieäm gaàn ñuùng cuûa baøi toaùn y = −y + x2 − 3 sin(12x), y(0) = 2.
Ta aùp duïng phöông phaùp R−K caáp 4 vôùi böôùc h = 0.2 treân ñoaïn [0, 1]. Caùc keát quaû
tính toaùn baèng MAPLE cho trong baûng sau:
xi yi
0.0 2.00000
0.2 1.23506
0.4 1.23303
0.6 1.15932
0.8 0.68259
1.0 1.13040
Table 5.3: Nghieäm xaáp xæ baèng phöông phaùp R−K caáp 4.
Nhaän xeùt: Phöông phaùp Runge−Kutta coù theå ñöôïc aùp duïng ñeå giaûi moät heä phöông
trình vi phaân thöôøng caáp I. Caùc böôùc tính toaùn vaãn ñöôïc thöïc hieän nhö treân.
Khi ñoù, giaù trò tieáp theo coù theå cho bôûi coâng thöùc
xi+1 xi+1
y(xi+1 ) = y(xi ) + y (x)dx = y(xi ) + f (x, y(x))dx
xi xi
Phöông phaùp Adams−Bashforth chuû yeáu bao goàm vieäc thay f (x, y(x)) bôûi ña thöùc noäi
suy P (x) cuûa noù taïi caùc ñieåm moác xi+1−j vôùi caùc giaù trò töông öùng fi+1−j , trong ñoù
j = 1, 2, . . . , p trong tích phaân treân.
p
yi+1 = yi + h αp,j fi+1−j (5.10)
j=1
90 Chöông 5. Phöông phaùp soá giaûi phöông trình vi phaân
Trong coâng thöùc naøy, taïi moãi böôùc ta chæ phaûi tính moät giaù trò cuûa f . Moät neùt thuù
vò cuûa phöông phaùp naøy laø vieäc xaáp xæ y(x) bôûi ña thöùc P (x), vì khi ñoù giaù trò cuûa
nghieäm y(x) giöõa hai ñieåm löôùi lieân tieáp coù theå xaáp xæ nhôø ña thöùc naøy
x
y(x) ∼
= yi + P (t)dt.
xi
Nhaän xeùt: Phöông phaùp Adams−Bashforth caáp p = 1 chính laø phöông phaùp Euler,
coøn khi p = 2 noù ñöôïc cho bôûi
3 1
yi+1 = yi + h f (xi , yi ) − f (xi−1 , yi−1)
2 2
Coâng thöùc Adams−Moulton (AM) sinh ra khi ña thöùc noäi suy P (x) cho bôûi caùc giaù
trò fi+1−j vôùi j = 0, 1, . . . , p − 1
p−1
yi+1 = yi + h α̂p,j fi+1−j (5.11)
j=0
Ñieåm khaùc bieät cuûa phöông phaùp (AM) vôùi phöông phaùp (AB) laø ôû choã veá phaûi cuûa
(5.11) coù chöùa soá haïng fi+1 = f (xi+1 , yi+1) maø chæ ñöôïc ñònh nghóa moät caùch “aån”.
Vaäy ñaàu tieân ta “tieân ñoaùn” giaù trò naøy baèng phöông phaùp (AM) trong coâng thöùc (5.10),
roài sau ñoù “ñieàu chænh” noù baèng coâng thöùc (5.11).
5.3 Phöông trình vi phaân vaø phaàn meàm tính toaùn MAPLE.
Trong muïc naøy ta giôùi thieäu vaø minh hoaï moät soá goùi leänh vaø thuû tuïc chuû yeáu cuûa
MAPLE 7 nhaèm hoã trôï cho vieäc nghieân cöùu phöông trình vi phaân thöôøng. Dó nhieân,
ñaây khoâng phaûi laø phaàn meàm duy nhaát vôùi caùc chöùc naêng nhö theá; do ñoù baïn ñoïc cuõng
tìm thaáy nhöõng coâng cuï töông töï trong MATHEMATICA, MATLAB,....
vieäc thoaûi maùi, ñaëc bieät tieän lôïi cho ngöôøi söû duïng trong lónh vöïc giaùo duïc, nghieân cöùu
vaø coâng nghieäp. Ngoaøi ra, MAPLE coù theå ñöôïc söû duïng hieäu quaû nhö moät ngoân ngöõ
laäp trình vôùi ñaày ñuû caùc coâng cuï, caùc thö vieän nhö moät moät ngoân ngöõ laäp trình chuyeân
nghieäp.
Ñoái vôùi phöông trình vi phaân vaø phöông trình ñaïo haøm rieâng, MAPLE cung caáp
caùc goùi leänh saün coù raát höõu hieäu ñeå nghieân cöùu chuùng nhö DEtools, dsolve,
PDEtools, v.v. Caùc goùi leänh naøy cho pheùp ta coù theå veõ tröôøng vector, böùc tranh
pha, giaûi ñöôïc haàu heát caùc phöông trình vi phaân caáp I caàu phöông ñöôïc. Ngoaøi ra,
vôùi khaû naêng tính toaùn toác ñoä vaø chính xaùc, noù coù theå hoã trôï vieäc giaûi gaàn ñuùng caùc
phöông trình vi phaân baèng caùc phöông phaùp gaàn ñuùng thoâng duïng nhö phöông phaùp
Euler, Runge−Kutta,....
5.3.2 Veõ ñöôøng cong tích phaân vaø tröôøng caùc höôùng
Ta minh hoaï caùc thao taùc ñoái vôùi phöông trình vi phaân
1 3
y = − y +
2 2
Leänh DEplot veõ (maø khoâng caàn giaûi phöông trình) caùc ñöôøng cong tích phaân vôùi
caùc ñieàu kieän ban ñaàu ñaõ cho.
Moät caùc töông töï ta cuõng coù theå veõ ñöôïc tröông caùc höôùng cuûa moät phöông trình
vi phaân cho tröôùc baèng leänh dfieldplot hoaëc phaseportrait vôùi caùc khai baùo
hoaøn toaøn gioáng nhö treân.
cho pheùp tìm nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình ñaõ khai baùo. Ñeå tìm nghieäm rieâng,
ta phaûi khai baùo theâm caùc ñieàu kieän ban ñaàu.
Ñoái vôùi caùc phöông trình vi phaân maø nghieäm cho döôùi daïng “aån”, ta cuõng coù theå
tích phaân vaø veõ ñöôøng cong tích phaân cuûa chuùng vôùi coâng cuï implicitplot. Xeùt ví
duï sau
with(DEtools):with(plots):
pt1 := y(x)*diff(y(x),x)=-(1+y(x)ˆ2)*sin(x);
sol:= dsolve(pt1,y(x));
Nghieäm toång quaùt laø
sol := y (x)2 = −1 + e2 cos(x) C1
0.7
y(x)
0.6
0.5
xapxi
0.4
0.3
0.2
0.1
Thuaät toaùn RKN theå hieän bôûi thuû tuïc sau ñaây.
94
Runge-Kutta cap 2
> Heun := proc(f,a,b,h,N) local k,x,y,k1,k2,ds:
ds := array(0..N):
x(0) := a: y(0) := b:
for k from 0 to N do:
ds[k] := [x(k),y(k)]:
k1 := h*f(x(k),y(k)):
k2 := h*f(x(k)+h,y(k)+k1):
y(k+1) := y(k) + (k1+k2)/2:x(k+1) := x(k) +h:
od:
convert(ds, list);
end:
> Ketqua:= Heun((x,y) -> -y +x^2 +1, 0, 1, 0.1, 10);
Ketqua := [ [ ,0 ]1, [ .1, 1.000500000 ], [ .2, 1.002902500 ], [ .3, 1.008926762 ],
[ .4, 1.020128720 ], [ .5, 1.037916492 ], [ .6, 1.063564425 ], [ .7, 1.098225805 ],
[ .8, 1.142944354 ], [ .9, 1.198664640 ], [ 1.0, 1.266241499 ] ]
>
BAØI TAÄP
1. Baèng phöông phaùp xaáp xæ Picard, giaûi caùc baøi toaùn giaù trò ban ñaàu sau:
x
(a) y = , y(0) = 1 (ñeán pheùp laëp thöù 3)
y
(b) y = x − y, y(0) = 1 (ñeán pheùp laëp thöù 3)
(c) y = xy + 2x − x3 , y(0) = 0 (ñeán pheùp laëp thöù 6)
2. Baèng phöông phaùp chuoãi nguyeân, giaûi gaàn ñuùng caùc baøi toaùn Cauchy sau:
(a) y = y, y(0) = 1
y1 = x + y1 y2 , y1 (0) = 1
(b) y2 = x2 − y12, y2 (0) = 0
3. Baèng phöông phaùp Euler, giaûi gaàn ñuùng caùc baøi toaùn Cauchy sau:
(a) y = y, y(0) = 1 treân ñoaïn [0, 1] vôùi böôùc h = 0.1
(b) y = x + 2y 2, y(0) = 0 treân ñoaïn [0, 1] vôùi böôùc h = 0.2
4. Baèng phöông phaùp Euler caûi tieán, giaûi gaàn ñuùng caùc baøi toaùn Cauchy sau:
(a) y = sin x + cos y, treân ñoaïn [0, 1] vôùi böôùc h = 0.2
y(0) = 0
(b) y = xy, y(0) = 1 treân ñoaïn [0, 1] vôùi böôùc h = 0.2
(c) y = sin(x) + exp(−x), y(0) = 0 treân ñoaïn [0, 1] vôùi böôùc h = 0.1
95
Runge-Kutta cap 4
> RuKu := proc(f,a,b,h,N) local k,x,y,k1,k2,k3,k4,ds:
ds := array(0..N):
x(0) := a: y(0) := b:
for k from 0 to N do:
ds[k] := [x(k),y(k)]:
k1 := h*f(x(k),y(k)):
k2 := h*f(x(k)+h/2,y(k)+k1/2):
k3 := h*f(x(k)+h/2,y(k)+k2/2):
k4 := h*f(x(k)+h,y(k)+k3):
y(k+1) := y(k) + (k1+2*k2+2*k3+k4)/6:
x(k+1) := x(k) +h:
od:
convert(ds, list);
end:
> Ketqua:= RuKu((x,y) -> -y +x^2 -3*sin(12*x), 0, 2, 0.2, 10);
Ketqua := [ [ ,0 ]2, [ .2, 1.235062198 ], [ .4, 1.233026563 ], [ .6, 1.159317171 ],
[ .8, .6825934541 ], [ 1.0, 1.130402152 ], [ 1.2, .8797665300 ], [ 1.4, .9995772587 ],
[ 1.6, 1.538792095 ], [ 1.8, 1.358256475 ], [ 2.0, 2.090610498 ] ]
>
4x
(d) y = −xy + , y(0) = 1 treân ñoaïn [0, 1] vôùi böôùc h = 0.1
y
5. Baèng phöông phaùp Runge−Kutta caáp 4, giaûi gaàn ñuùng caùc baøi toaùn Cauchy sau
ñaây roài so saùnh keát quaû vôùi phöông phaùp Euler töông öùng. Trong moãi tröôøng
hôïp phöông phaùp naøo toát hôn?
1 y
(a) y = 2
− , y(1) = −1 treân ñoaïn [1, 2] vôùi böôùc h = 0.1
x x
(b) y = x + y, y(0) = −1 treân ñoaïn [0, 2] vôùi böôùc h = 0.1
(c) y = −2y + 2x2 + 2x, y(0) = 1treân ñoaïn [0, 1] vôùi böôùc h = 0.1
(d) y = 1 − y, y(0) = 0 treân ñoaïn [0, 2] vôùi böôùc h = 0.1
haõy tìm
i) Nghieäm chính xaùc y(x).
ii) Nghieäm xaáp xæ treân [0, 3] baèng phöông phaùp Euler vôùi h = 0.25
iii) Nghieäm xaáp xæ treân [0, 3] baèng phöông phaùp Heun vôùi h = 0.3
4i) Nghieäm xaáp xæ treân [0, 3] baèng phöông phaùp Runge−Kutta caáp 4 vôùi h = 0.5
96
1.8
1.6
1.4
1.2
0.8
Hình 5.3: Nghieäm xaáp xæ theo phöông phaùp RK caáp 4 cuûa phöông trình d
dx
y (x) =
−y (x) + x2 − 3 sin (12 x) , y(0) = 2.
5i) So saùnh caùc nghieäm xaáp xæ treân vôùi nghieäm chính xaùc treân moät vaøi ñoaïn
con cuûa [0, 3].
7. Baèng phöông phaùp Runge−Kutta−Nystrom, giaûi gaàn ñuùng caùc baøi toaùn Cauchy
sau:
(a) y (x) = xy (x) − 5y(x), y(0) = 0, y (0) = 3, h = 0.2, N = 5.
(b) y (x) = xy (x) − 2y(x), y(0) = 1, y (0) = 0, h = 0.1, N = 10.
97
0 1 2 3 4 5 6
x
–1
–2
Hình 5.4: Nghieäm xaáp xæ theo phöông phaùp RKN cuûa phöông trình x2 D (2) (y) (x) +
3 xD (y) (x) − 8 y (x) = x3 ln (x) , y(1) = 3, y (1) = −14.
98
Chöông 6
Nghieäm chuoãi cuûa phöông trình vi phaân
Trong chöông naøy ta quan taâm ñeán vieäc tìm nghieäm cuûa PTVP döôùi daïng chuoãi luyõ
thöøa (hình thöùc). Trong raát nhieàu caùc baøi toaùn, ngöôøi ta quan taâm ñeán nghieäm cuûa
PTVP trong laân caän naøo ñoù cuûa moät ñieåm x0 naøo ñoù, nhaát laø ñoái vôùi caùc PTVP coù
ñieåm kyø dò.
• [−R, R)
• (−R, R]
100 Chöông 6. Nghieäm chuoãi cuûa phöông trình vi phaân
• (−R, R)
trong ñoù soá thöïc khoâng aâm R ñöôïc goïi laø baùn kính hoäi tuï cuûa chuoãi (6.1), ñöôïc tính
bôûi coâng thöùc sau
an
R = lim = lim
1
n→∞ an+1 n→∞ n |a |
n
Tröôøng hôïp R = 0, chuoãi luyõ thöøa (6.1) chæ hoäi tuï taïi moät ñieåm x = 0; trong khi neáu
R = +∞, noù hoäi tuï taïi moïi ñieåm. Vôùi R höõu haïn khaùc khoâng, chuoãi luyõ thöøa (6.1)
hoäi tuï tuyeät ñoái treân khoaûng (−R, R) vaø phaân kyø taïi nhöõng x sao cho |x| > R.
Ví duï: Chuoãi n≥0 xn! coù baùn kính hoäi tuï R = +∞. chuoãi naøy hoäi tuï treân R vaø toång
n
Cho tröôùc haøm f (x) khaû vi voâ haïn treân (a, b) x0 , ta luoân luoân thieát laäp ñöôïc chuoãi
luyõ thöøa
f (x0 ) f (n) (x0 )
f (x0 ) + (x − x0 ) + · · · = (x − x0 )n
1! n≥0
n!
6.2. Nghieäm cuûa phöông trình vi phaân döôùi daïng chuoãi luyõ thöøa. 101
vaø ñöôïc goïi laø chuoãi Taylor taïi x0 cuûa haøm f (x).
Deã chöùng minh raèng neáu moät haøm khai trieån ñöôïc thaønh chuoãi luyõ thöøa thì khai trieån
ñoù phaûi laø chuoãi Taylor cuûa haøm taïi ñieåm x = 0.
Ta ñeå yù raèng chuoãi Taylor cuûa moät haøm khoâng nhaát thieát hoäi tuï vaø ngay caû khi noù
hoäi tuï, toång cuûa chuoãi Taylor khoâng nhaát thieát truøng (trong laân caän cuûa ñieåm ñoù) vôùi
haøm töông öùng vôùi noù. Chaúng haïn ñoái vôùi haøm
neáu x = 0
1
e− x2
f (x) =
0 neáu x = 0
chuoãi Taylor cuûa noù taïi x0 = 0 laø chuoãi khoâng. Toång cuûa chuoãi naøy khaùc vôùi haøm
f (x).
maø coù nhieàu öùng duïng quan troïng trong vaät lyù.
YÙ töôûng khaù ñôn giaûn: Giaû söû raèng caùc haøm P (x), Q(x) vaø R(x) laø lieân tuïc trong
moät laân caän cuûa ñieåm x0 vaø coù theå khai trieån thaønh chuoãi luyõ thöøa taïi x0 . Do tính chaát
tuyeán tính thuaàn nhaát, ta hy voïng phöông trình (6.2) seõ chaáp nhaän nghieäm cho döôùi
daïng chuoãi luyõ thöøa
∞
y= an (x − x0 )n (6.3)
n=0
Thay theá moät caùch hình thöùc chuoãi naøy vaøo phöông trình vi phaân ñaõ cho ñeå tìm caùc
heä soá cuûa khai trieån.
Ta seõ söû duïng keát quaû sau ñaây (töông töï nhö tröôøng hôïp ña thöùc).
Meänh ñeà 6.2.1. Moät chuoãi luyõ thöøa ñoàng nhaát baèng khoâng khi vaø chæ khi taát caû caùc heä
soá cuûa noù baèng khoâng.
∞
∞
y = nan xn−1 vaø y = n(n − 1)an xn−2
n=1 n=2
Cho taát caû caùc heä soá cuûa caùc luyõ thöøa cuûa x baèng khoâng, ta ñöôïc
2a0 − 2a1 = 0
2a1 − 2.2a2 − a1 + 2a2 = 0
2a2 − 2.3a3 − 2a2 + 3.2a3 = 0
2a3 − 2.4a4 − 3a3 + 4.3a4 = 0
············
2an − 2(n + 1)an+1 − nan + (n + 1)nan+1 = 0
············
6.2. Nghieäm cuûa phöông trình vi phaân döôùi daïng chuoãi luyõ thöøa. 103
trong ñoù C1 := a0 − 3!a3 vaø C2 := 3!a3 laø nhöõng haèng soá tuyø yù.
Ví duï 2: (Airy) Tìm nghieäm döôùi daïng chuoåi luyõ thöøa taïi 0 cuûa phöông trình Airy:
y − xy = 0
∞
Giaûi: Ta tìm nghieäm döôùi daïng y = n=0 an xn . Tính y vaø y töông töï nhö ví duï tröôùc
roài thay vaøo phöông trình Airy, ta ñöôïc:
∞
∞
n(n − 1)an x n−2
−x an xn = 0
n=2 n=0
Hay
∞
2a2 + [(n + 2)(n + 1)an+2 − an−1 ] xn = 0
n=1
Töùc laø
a2 = 0
an−1
an+2 = vôùi moïi n = 1, 2, 3, . . .
(n + 2)(n + 1)
Heä phöông trình “truy toaùn” naøy cho pheùp ta tính taát caû caùc heä soá theo a0 vaø a1 . Keát
quaû laø:
• Vì a2 =0 neân a5 = 0, a8 = 0, . . . . Töùc laø:
a3k+2 = 0 vôùi moïi k = 1, 2, 3, . . .
• Caùc heä soá a3 , a6, a9 , . . . laø boäi cuûa a0:
1
a3k = · a0 vôùi moïi k = 1, 2, 3, . . .
(2.3)(5.6) . . . ((3k − 1).3k)
Ñaët taát caû caùc heä soá naøy vaøo trong y ta ñöôïc nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình Airy
laø + ,
∞ x3k
y(x) = a0 1 +
(2.3)(5.6) . . . ((3k − 1).3k)
+ k=1
,
∞
x3k+1
+ a1 x +
k=1
(3.4)(6.7) . . . (3k.(3k + 1))
trong ñoù a0 , a1 laø caùc haèng soá tuyø yù. Hieån nhieân, baøi toaùn Cauchy y(0) = a0, y (0) = a1
coù lôøi giaûi laø chuoåi haøm naøy. Söï hoäi tuï cuûa chuoãi nghieäm seõ ñöôïc ñeà caäp trong muïc
sau.
Ví duï 3: (Euler) Tìm nghieäm döôùi daïng chuoåi luyõ thöøa taïi 0 cuûa phöông trình tuyeán
tính caáp I:
−x2 y + y = x
Caùch giaûi: Ta cuõng baét ñaàu vôùi chuoãi ∞ n=0 an x .
n
Thay vaøo phöông trình ñaõ cho, ta
ñöôïc
∞
∞
−x nan xn−1 + an xn = x
n=1 n=0
Töø ñoù
an = (n − 1)!, ∀n ≥ 1
6.2. Nghieäm cuûa phöông trình vi phaân döôùi daïng chuoãi luyõ thöøa. 105
Nhöng, chuoãi maø ta thu ñöôïc laø phaân kyø (chính xaùc hôn, chæ hoäi tuï taïi x = 0) neân
nghieäm chæ coù giaù trò “hình thöùc”. Tuy nhieân, trong lyù thuyeát pheùp toång cuûa caùc chuoåi
phaân kyø (theo Borel), chuoãi naøy hoäi tuï treân (−1, 1). Baïn ñoïc quan taâm chi tieát xin
tham khaûo [?].
Ñònh lyù 6.2.1 (L.Fuchs (1833-1902)). Giaû söû p(x), q(x) trong phöông trình (6.5) coù theå
khai trieån ñöôïc thaønh chuoãi luyõ thöøa hoäi tuï treân (−r, r) (vôùi r > 0). Khi ñoù, vôùi ñieàu kieän
ban ñaàu y(0) = y0 , y (x0 ) = y0 cho tröôùc, phöông trình (6.5) coù duy nhaát moät nghieäm
chuoãi luyõ thöøa y(t), maø cuõng hoäi tuï treân (−r, r).
Baùn kính hoäi tuï cuûa chuoãi luyõ thöøa nghieäm ít nhaát laø r. Trong tröôøng hôïp p(x), q(x)
laø ña thöùc, nghieäm chuoãi luyõ thöøa cuûa (6.5) luoân toàn taïi vaø coù mieàn hoäi tuï laø R.
Ví duï: Nghieäm chuoãi cuûa phöông trình Airy hoäi tuï treân R.
Nhaän xeùt: Trong tröôøng hôïp phöông trình coù x0 nhö laø ñieåm kyø dò chính qui, noù coù
theå chaáp nhaän nghieäm coù daïng chuoãi luyõ thöøa vôùi soá muõ aâm (trong giaûi tích phöùc ta
goïi laø khai trieån Laurentz) hoaëc soá muõ khoâng nguyeân. Trong khi, ñoái vôùi ñieåm kyø dò
khoâng chính qui, nghieäm döôùi daïng chuoãi voâ haïn noùi chung laø phaân kyø (nghieäm hình
thöùc).
Phöông trình Euler vaø phöông phaùp Frobenius.
Ta quan taâm ñeán moät lôùp phöông trình vi phaân nhaän x0 = 0 laø ñieåm kyø dò, goïi laø
phöông trình Euler
x2 y + Axy + By = 0 (6.6)
trong ñoù A, B laø hai soá thöïc tuyø yù.
Theo caùch phaân loaïi treân, x0 = 0 laø ñieåm kyø dò chính qui vì
Ax B
lim x =A vaø lim x2 =B
x→0 x2 x→0 x2
Caùch tìm nghieäm cuûa phöông trình Euler khaù ñôn giaûn: chæ caàn ñeå yù raèng ñeå moät luyõ
thöøa xr naøo ñoù laø nghieäm thì soá muõ r phaûi thoaû maõn phöông trình (gioáng nhö phöông
trình ñaëc tröng cuûa phöông trình tuyeán tính thuaàn nhaát!)
r(r − 1) + Ar + B = 0
hay
r 2 + (A − 1)r + B = 0 (6.7)
Tuyø theo bieät thöùc cuûa phöông trình naøy ta phaân bieät caùc tröôøng hôïp sau:
• Neáu (6.7) coù 2 nghieäm thöïc phaân bieät r 1 , r2 , thì nghieäm toång quaùt cuûa phöông
trình Euler laø
y(x) = C1 xr1 + C2 xr2
• Neáu (6.7) coù 2 nghieäm phöùc lieân hôïp α ± iβ , ta coù theå vieát
xα±iβ = xα e±β ln x = xα [cos(β ln x) ± i sin(β ln x)]
Taùch phaàn thöïc vaø phaàn phöùc ta thu ñöôïc nghieäm toång quaùt
y(x) = C1 xα cos(β ln x) + C2 xα sin(β ln x)
khi ñoù ta coù theå tìm nghieäm döôùi daïng chuoãi voâ haïn
∞
r
y(x) = x an xn
n=0
Thay chuoãi naøy vaøo phöông trình ñaõ cho ñeå tìm r vaø caùc heä soá an . Roõ raøng r phaûi
thoaû maõn phöông trình
r 2 + (1 − p0 )r + q0 = 0
maø ñöôïc goïi laø phöông trình chæ soá cuûa (6.5).
Phöông phaùp maø ta vöøa trình baøy ñöôïc goïi laø phöông phöông phaùp Frobenius. Sau
ñaây laø vaøi ví duï
Ví duï: Tìm nghieäm cuûa PTVP xy + 2y − xy = 0. Phöông trình naøy coù x = 0 laø ñieåm
kyø dò chính qui, theo phöông phaùp Frobenius ta tìm nghieäm döôùi daïng
∞
∞
r n
y=x an x = an xn+r
n=0 n=0
Nhoùm caùc heä soá cuûa cuøng luyõ thöøa cuûa x vaø cho taát caû caùc heä soá naøy baèng khoâng ta
ñöôïc heä
(r + 1)ra0 = 0
(r + 1)(r + 2)a1 = 0
(r + n + 1)(r + n + 2)an+1 − an−1 = 0 vôùi moïi n = 1
Töø phöông trình ñaàu tieân, neáu choïn giaù trò r = −1 ta tìm ñöôïc caùc heä soá an laø
a0 , a1 tuyø yù
an−1
an+1 = vôùi moïi n = 1
n(n + 1)
Thay caùc heä soá vaøo bieåu thöùc nghieäm ta ñöôïc nghieäm toång quaùt laø
1 x x3
y(x) = a0 + + +···
x 2! 4!
x2 x4
+ a1 1 + + +···
3! 5!
Neáu töø phöông trình ñaàu tieân, ta choïn r = 0 thì chæ ñöôïc chuoãi thöù nhaát.
Nghieäm toång quaùt treân ñaây thöïc ra coù theå bieåu dieãn döôùi daïng giaûi tích neáu duøng
caùc khai trieån cuûa caùc haøm hyperbolic:
ex + e−x x2 x4
cosh x := =1+ + +···
2 2! 4!
vaø
ex − e−x x3 x5
sinh x := =x+ + +···
2 3! 5!
Töø ñoù, coù theå vieát nghieäm toång quaùt döôùi daïng
cosh x sinh x
y = a0 + a1
x x
hay
ex e−x
y = C1 + C2
x x
Tính caùc ñaïo haøm y vaø y vaø thay vaøo phöông trình (6.8) ta ñöôïc:
(2a2 + α2 a0 ) + [(α2 − 1)a1 + 6a3 ]x+
+ ∞ 2 2
n=2 [(n + 2)(n + 1)an+2 + (α − n )an ]x = 0
n
Caân baèng caùc heä soá cuûa caùc luyõ thöøa cuûa x ta ñöôïc:
2a2 + α2 a0 = 0,
(α2 − 1)a1 + 6a3 = 0
.....................
n2 − α2
an+2 = an
(n + 1)(n + 2)
Hay √
y = a1 x + a0 1 − x2
trong ñoù a0, a1 laø caùc haèng soá tuyø yù. Nhaän xeùt: Nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình
Chebyshev coù theå vieát döôùi daïng
a1
y = a0 cos(α arcsin x) + sin(α arcsin x)
α
110 Chöông 6. Nghieäm chuoãi cuûa phöông trình vi phaân
π
Vaø neáu thöïc hieän pheùp theá arcsin x = − arccos x ta coù theå vieát laïi
2
y = C1 cos(α arccos x) + C2 sin(α arccos x)
√
= C1 Tα (x) + C2 1 − x2 Uα−1 (x)
Trong tröôøng hôïp α = n ∈ N, Tn vaø Un laø caùc ña thöùc, ñöôïc goïi laø ña thöùc Chebyshev
loaïi I vaø loaïi II töông öùng.
∞
f (x) ∼ an (x − x0 )n (x → x0 )
n=0
Moät ñònh nghóa töông ñöông vôùi ñònh nghóa treân laø
N
f (x) − an (x − x0 )n ∼ aM (x − x0 )M (x → x0 )
n=0
trong ñoù aM laø heä soá ñaàu tieân khaùc khoâng sau aN .
Nhaän xeùt: Moät chuoãi luyõ thöøa tieäm caän vôùi moät haøm khoâng nhaát thieát hoäi tuï. Neáu
moät haøm khai trieån ñöôïc thaønh chuoãi Taylor hoäi tuï thì ñoù cuõng laø khai trieån tieäm caän
cuûa haøm. Ngoaøi ra, trong tröôøng hôïp hoäi tuï, toång cuûa noù cuõng khoâng nhaát thieát truøng
vôùi haøm soá ñoù. Ta cuõng löu yù raèng, caùc heä soá cuûa chuoãi tieäm caän xaùc ñònh moät caùch
duy nhaát nhôø caùc coâng thöùc sau ñaây
a0 = limx→x0 f (x)
f (x) − a0
a1 = limx→x0
x − x0
........................................
−1
f (x) − N n=0 an (x − x0 )
n
aN = limx→x0
(x − x0 )N
∞
g(x) ∼ bn (x − x0 )n (x → x0 )
n=0
Khi ñoù
∞
αf (x) + βg(x) ∼ (αan + βbn )(x − x0 )n (x → x0 )
n=0
∞
f (x)g(x) ∼ cn (x − x0 )n (x → x0 )
n=0
f (x)
∞
∼ dn (x − x0 )n (x → x0 )
g(x) n=0
n−1
n a0 an − dk bn−k
trong ñoù cn = k=0 ak bn−k vaø neáu b0 = 0 thì d0 = vaø dn = k=0
b0 b0
6.3.2 Daùng ñieäu tieäm caän cuûa nghieäm gaàn ñieåm kyø dò khoâng chính
qui.
Xeùt phöông trình vi phaân tuyeán tính thuaàn nhaát caáp II
y + p(x)y + q(x)y = 0 (6.9)
112 Chöông 6. Nghieäm chuoãi cuûa phöông trình vi phaân
Trong laân caän cuûa ñieåm kyø dò, noùi chung ta coù theå tìm nghieäm tieäm caän cuûa phöông
trình ñaõ cho döôùi daïng chuoãi luyõ thöøa. Nhöng noùi chung, ta thu ñöôïc chuoãi phaân kyø
vaø baûn thaân chuoãi tieäm caän ñoù khoâng cho ta thoâng tin veà daùng ñieäu cuûa nghieäm thöïc
söï trong laân caän cuûa ñieåm naøy.
Ñeå tìm daùng ñieäu tieäm caän cuûa nghieäm ta seõ tìm caùc soá haïng maø “troäi hôn” nhöõng
soá haïng khaùc trong bieåu thöùc tieäm caän cuûa noù. Ta seõ goïi thaønh phaàn laøm thay ñoåi
daùng ñieäu tieäm caän nhanh nhaát laø “nhaân töû ñieàu khieån”.
Vì haøm muõ thay ñoåi daùng ñieäu nhanh nhaát, neân ta coù theå thay theá (theo Green,
Liouville (1837)) nghieäm y(x) bôûi
y(x) = eS(x)
Thöïc teá ta coù theå “caûi thieän” nghieäm tieäm caän baèng caùch xeùt ñeán soá haïng tieáp theo
soá haïng ñaàu, töùc laø ñaët
1 1
S(x) = 2x− 2 + C(x), C(x) << 2x− 2 , x → 0+
Ta coù theå thu ñöôïc phöông trình tieäm caän baèng caùch ñaùnh giaù nhö sau.
Vì S ∼ −x−3/2 neân C << x−3/2 (x → 0+) vaø C << x−5/2 (x → 0+). Do ñoù,
(C )2 << x−3/2 C , (x → 0+). Boû qua caùc soá haïng khoâng ñaùng keå trong phöông trình
treân ta thu ñöôïc
3 −5/2
x ∼ −2x−3/2 C
2
3
Töø ñoù ta tìm ñöôïc C(x) ∼ ln x vaø coù theå vieát
4
1
−
3
S(x) = 2x 2 + ln x + D(x), D(x) << ln x, x → 0+
4
Laïi tieáp tuïc quaù trình ñaùnh giaù treân (chi tieát xin daønh cho ñoäc giaû) ta ñöôïc
D(x) = d + δ(x)
3
trong ñoù d laø haèng soá naøo ñoù vaø δ(x) ∼ − x1/2 khi x → 0+. Vì daùng ñieäu tieäm caän
16
cuûa nghieäm ñöôïc ñoùng goùp chuû yeáu bôûi caùc soá haïng trong S(x) maø khoâng trieät tieâu
khi x → 0+, neân ta coù
3
y(x) ∼ exp(2x−1/2 + ln x + d), x → 0+
4
Hay,
3 −1/2
y(x) ∼ c1 x 4 e2x , x → 0+
Neáu baét ñaàu vôùi S(x) ∼ −2x− ta thu ñöôïc nghieäm
1
2
3 −1/2
y(x) ∼ c1 x 4 e−2x , x → 0+
• Vöùt boû taát caû caùc soá haïng xuaát hieän beù roài thay phöông trình ñuùng baèng heä thöùc
tieäm caän.
• Thay quan heä tieäm caän bôûi phöông trình vaø giaûi moät caùch chính xaùc phöông trình
naøy.
• Kieåm tra raèng nghieäm maø ta thu ñöôïc phuø hôïp vôùi caùc xaáp xæ trong böôùc ñaàu
tieân.
114 Chöông 6. Nghieäm chuoãi cuûa phöông trình vi phaân
ñaây laø phöông trình vi phaân tuyeán tính vôùi x = 0 laø ñieåm kyø dò. Moät nghieäm rieâng cuûa
noù cho bôûi tích phaân x
y = e−x x−1 ex dx
−∞
vôùi x
−x
Rn = (n + 1)!e x−n−2 ex dx
−∞
Vaäy chuoãi treân tieäm caän vôùi nghieäm rieâng cho bôûi tích phaân.
trong ñoù ε → 0 ñöôïc goïi laø tham soá nhieãu ñoùng vai troø haèng soá Planc trong cô hoïc
löôïng töû.
Noäi dung cô baûn cuûa phöông phaùp WKB laø tìm nghieäm hình thöùc cuûa (6.13) döôùi
daïng + ,
1
∞
y(x) ∼ exp Sn (x)εn , ε→0
ε n=0
Thay theá hình thöùc chuoãi naøy vaøo phöông trình (6.13) vaø caân baèng caùc heä soá cuûa caùc
luyõ thöøa cuûa ε ta ñöôïc
(S0 )2 = Q(x)
2S0 S1 + S0 = 0
........................
n−1
2S0 Sn + Sn−1
+ j=1 Sj Sn−j
= 0, (n ≥ 2)
Phöông trình cho S0 ñöôïc goïi laø phöông trình eikonal; noù coù nghieäm laø
x
S0 (x) = ± Q(t)dt
Caùc phöông trình coøn laïi ñöôïc goïi laø caùc phöông trình chuyeån, chuùng cho pheùp xaùc
ñònh caùc Sn (x) sai khaùc haèng soá coäng baèng truy hoài. Tuy nhieân, ñaây laø nhöõng phöông
trình vi phaân noùi chung raát khoù tích phaân. Chaúng haïn,
1
S1 (x) = − ln Q(x)
4
x
Q 5(Q )2
S2 (x) = ± − dt, .....
8Q3/2 32Q5/2
Tuy vaäy, neáu chæ quan taâm ñeán daùng ñieäu tieäm caän cuûa nghieäm khi ε → 0 thì ta coù
−1/4 1 x
−1/4 1 x
BAØI TAÄP
1. Giaûi caùc phöông trình vi phaân sau baèng phöông phaùp chuoãi luyõ thöøa:
(a) (x2 − 1)y + 4xy + 2y = 0
(b) y + x2 y + xy = 0
(c) xy − 2y + xy = 0
2. Baèng phöông phaùp chuoãi luyõ thöøa, tìm moät nghieäm rieâng cuûa phöông trình, roài
tìm nghieäm toång quaùt:
(a) xy + 2y − xy = 0
(b) xy + (2 − x)y − y = 0
3. Giaûi caùc phöông trình vi phaân sau ñaây baèng phöông phaùp Frobenius:
(a) 4x2 y + 4xy − y = 0
(b) xy + 3y − x3 y = 0
(c) x2 y + (x − 2x3 )y − (1 + 2x2 )y = 0
4. Haøm Bessel baäc n ∈ N, kyù hieäu laø Jn (x), laø nghieäm trieät tieâu n laàn taïi x = 0
cuûa phöông trình vi phaân sau ñaây:
x2 y + xy + (x2 − n2 )y = 0
(a) Haõy bieãu dieãn Jn (x) döôùi daïng chuoãi luyõ thöøa.
(b) Kieåm tra raèng chuoãi bieãu dieãn J0 vaø J1 laø hoäi tuï vôùi moïi x.
d
(c) Chöùng toû raèng (xJ1 (x)) = xJ0 (x)
dx
5. Phöông trình Hermit caáp n ∈ N laø phöông trình vi phaân sau:
y − 2xy + 2ny = 0
(a) Vôùi n = 5 haõy tìm nghieäm rieâng thoûa ñieàu kieän y(0) = 0, y (0) = 1.
(b) Chöùng toû raèng vôùi n leû (t.ö. chaün) thì nghieäm rieâng thoaû ñieàu kieän y(0) =
0, y (0) = 1 (t.ö. y(0) = 1, y (0) = 0 luoân coù daïng ña thöùc (goïi laø ña thöùc
Hermit baäc n, kyù hieäu laø Hn(x))
(c) Tìm Hn vôùi n = 0, 1, 2, 3, 4 vaø ñeám soá khoâng ñieåm cuûa chuùng.
(d) Vôùi n = 3 haõy tìm nghieäm rieâng thoûa ñieàu kieän y(0) = 0, y (0) = 1.
Phuï luïc A
Bieán ñoåi Laplace vaø phöông trình vi
phaân.
Trong raát nhieàu lónh vöïc cuûa Toaùn hoïc, Vaät lyù, Kyõ thuaät,... ta thöôøng gaëp caùc pheùp
bieán ñoåi tích phaân, maø moät caùch toång quaùt coù daïng sau
b
f (t) −→ F (s) := K(s, t)f (t)dt
a
trong ñoù K(s, t) ñöôïc goïi laø nhaân cuûa pheùp bieán ñoåi ñoù.
Trong phaàn naøy ta giôùi thieäu moät pheùp bieán ñoåi quan troïng vôùi nhaân raát ñaëc bieät
K(s, t) = e−st vaø ñöôïc goïi laø pheùp bieán ñoåi Laplace.
Ñeå baûo ñaûm tích phaân ôû veá phaûi hoäi tuï, haøm f phaûi khaû tích treân caùc khoaûng höõu haïn
vaø quan troïng laø phaûi coù caáp taêng “vöøa phaûi”. Cuï theå f caàn thoaû maõn ñaùnh giaù
|f (t)| ≤ KeAt , vôùi moïi t > M
maø khi ñoù f ñöôïc noùi laø taêng caáp muõ.
Meänh ñeà A.1.1. Neáu f (t) xaùc ñònh vaø lieân tuïc töøng khuùc treân moïi ñoaïn höõu haïn cuûa
[0, +∞) vaø coù ñoä taêng muõ thì bieán ñoåi Laplace cuûa f (t) laø toàn taïi.
Neáu F (s) laø aûnh cuûa bieán ñoåi Laplace cuûa f (t) thì ta cuõng noùi f (t) laø bieán ñoåi
Laplace ngöôïc cuûa F (s), vaø kyù hieäu laø
f (t) = L−1 {F }
Trong maët phaúng phöùc, bieán ñoåi Laplace ngöôïc cho bôûi
a+i∞
1
f (t) = est F (s)ds, vôùi a > 0
2iπ a−i∞
Caùc ví duï:
• Bieán ñoåi Laplace cuûa 1 ∞
1
L {1} = e−st dt =
0 s
Baèng caùch tích phaân töøng phaàn hai laàn, ta thu ñöôïc
1 s2
L {sin(at)} = − L {sin(at)}
a a2
vaø töø ñoù a
L {sin(at)} =
s2 + a2
• Töông töï, bieán ñoåi Laplace cuûa cos(at) laø
s
L {cos(at)} =
s2 + a2
A.2 Giaûi phöông trình vi phaân baèng pheùp bieán ñoåi Laplace:
Ñeå giaûi phöông trình vi phaân (nhaát laø ñoái vôùi caùc phöông trình vi phaân tuyeán tính)
baèng caùch duøng bieán ñoåi Laplace ta coù theå tieán haønh theo caùc böôùc sau.
120 Phuï luïc A. Bieán ñoåi Laplace vaø phöông trình vi phaân.
• Bieán ñoåi Laplace hai veá cuûa phöông trình, ta thu ñöôïc phöông trình (vi phaân)
theo Y (s) := L {y} (s)
• Giaûi phöông trình naøy ñeå tìm Y (s)
• Trôû veà nghieäm ban ñaàu baèng pheùp bieán ñoåi Laplace ngöôïc y(x) := L−1 {Y } (x)
Giaûi phöông trình naøy vôùi ñieàu kieän ban ñaàu, ta thu ñöôïc
s−1 1 1 2 1
Y (s) = = +
s2 − s − 2 3s−2 3s+1
Duøng pheùp bieån ñoåi Laplace ngöôïc ta thu ñöôïc lôøi giaûi
1 2
y(x) = e2t + e−t
3 3
Ví duï: Giaûi baøi toaùn Cauchy y + y = sin(2x), vôùi y(0) = 2, y (0) = 1.
Thöïc hieän bieán ñoåi Laplace caû hai veá, ta thu ñöôïc
2
s2 Y (s) − sy(0) − y (0) + Y =
s2 +4
Thay ñieàu kieän ban ñaàu vaøo bieåu thöùc naøy roài giaûi tìm Y (s), ta ñöôïc
(2s + 1)(s2 + 4) + 2 2s 5 1 2 1
Y (s) = 2 2
= 2 + 2 − 2
(s + 4)(s + 1) s +1 3s +1 3s +4
Trong vaät lyù ta thöôøng gaëp haøm (suy roäng) Delta cuûa Dirac, kyù hieäu laø δ(t) ñònh
nghóa nhö sau ∞
δ(t) = 0, ∀t = 0, vaø δ(t)dt = 1
−∞
122 Phuï luïc A. Bieán ñoåi Laplace vaø phöông trình vi phaân.
Coù theå hieåu δ nhö laø giôùi haïn cuûa haøm sau
0 neáu |t| > a
ga (t) := 1
neáu |t| ≤ a
2a
∞
trong ñoù a > 0. Deã thaáy raèng −∞
ga (t)dt = 1 vôùi moïi a > 0. Khi ñoù
δ(t) := lim ga (t)
a→0+