Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovin Austrougarski period (1878-1918)

AUSTROUGARSKI PERIOD 1878-1918

Godine 1878. su velike evropske sile na Berlinskom kongresu nastojale izbjei veliki rat izazvan nezadovoljstvom Velike Britanije injenicom da je Rusija Sanstefanskim mirovnim ugovorom stekla ogroman utjecaj na Balkanu. Na kongresu je odlueno da se Sanstefanski ugovor stavi van snage, a jedna od odluka se ticala i Bosne i Hercegovine, koja je po Sanstefanskom ugovoru trebala dobiti iroku autonomiju u okviru Otomanskog Imperija. Berlinski Kongres, okonan 13.jula 1878.godine (zakljukom broj 25) je, pak, ostavio BiH formalno u sastavu Otomanskog Imperija, ali je zato odlueno da na teritoriju BiH i Sandaka uu austro-ugarske trupe kako bi zavele red i mir. Odluka Berlinskog kongresa je izazvala veliko nezadovoljstvo meu muslimanskim stanovnitvom Bosne i Hercegovine, posebno meu feudalcima koji su se zabrinuli za svoje privilegije, kao i ponadali autonomiji po odredbama Sanstefanskog ugovora. Zbog toga je veliki broj njih odluio austro-ugarskim okupacijskim snagama pruiti oruani otpor, a prikljuio im se dio regularnih turskih trupa. Iako je otpor u nekim sluajevima bio estok, i iako su austro-ugarske snage trpjele poraze i neoekivane gubitke, nejedinstvo, slabo naoruanje i organizacija ustanika je vrlo brzo dovela do poraza. Austro-ugarske snage su za dva mjeseca uspjele okupirati Bosnu i Hercegovinu.

Karta istone Evrope iz 1879

Austrougarski period u historiji je okarakterisan kao period industrijalizacije, razvoja, prilagoavanja zapadnoj kulturi i drutvenih promjena. Izgradnjom eljeznikih pruga zemlja je povezana sa Europom (1882.godine otvorena pruga SarajevoBrod, a 1992. Sarajevo-Konjic), a to je bilo preuslov za razvoj industrije (fabrika duhana, pivara, klaonica, tamparije). Odmah, u roku od nekoliko godina, organizovana je potpuno nova administrativna uprava zemlje (Zemaljska vlada, sistem sudova, zemljinji uredi, policija, pota, banke), intenzivno se grade novi vojni kompleksi, bolnice, kole, hoteli, gradska infrastruktura...

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine Austrougarski period (1878-1918)

Sarajevo Svakako najznaajnije promjene su vidljive u Sarajevu, koji je ostao u funkciji glavnog grada pokrajine i u koji je nova uprava ulagala najvie. Kao posljedica velikog poara 8. augusta 1879.godine (u poaru su izgorile 304 kue, 434 duana, i 136 drugih zgrada, izmeu kojih 4 damije, katolika crkva, njemaki konzulat, Talihan, ulov han, Hanikah i sinagoga) otvoren je veliki prostor za novu izgradnju po novim urbanistikim i arhitektonskim pravilima i stilovima: nove gradske kulturne i obrazovne institucije (Gimnazija, Uiteljska kola, Zanatska kola, Muzej, kulturna drutva, pozorite, muzike i operne predstave).

Panorama grada Sarajeva Ostaci Talihana

Ve 1880.godine jedan od pet odsjeka gradske uprave je bio Graevni i za podizanje grada, a 1882.godine kompletiran je prvi geodetski snimak Saraeva, to je omoguilo uvoenje gruntovnice. Izuzetno se mnogo ulagalo u infrastrukturu: novi sistem ulica-prilagoen automobilu, uveden je i tramvaj. Korito rijeke Miljacke je regulisano a uz njega su izgraene sa obe strane nove ulice,koje su bolje povezane izgradnjom nekoliko novih mostova i rekonstrukcijom postojeih. Takoer su izgraeni novi vodovod, kanalizacija, javni zahodi, ulina rasvjeta, elektrina centrala. Treba pomenuti i meteroloki stanicu i geoloki zavod. Do 1878.godine grad je sezao na zapadu do dananjeg Marindvora, a izgradnjom fabrike duhana i eljeznike stanice poinje irenje prema zapadu. Istono od stanice, proirenje stare kasarne na 30 hektara predstavljalo je znatnu smetnju razvoju. Grad se takoer irio ka Koevu i Kovaiima. 1918. grad Sarajevo je imao 7.274 stambene zgrade, koje su u odnosu na one iz prethodnog perioda bile znatno vee povrine i spratnosti (zgrade za iznajmljivanje), pored toga bilo je izgraeno preko 60 veih zgrada u koje su smjetene razne civilne i

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine Austrougarski period (1878-1918)

vojne oblasti, kole, bolnice,itd., zatim sedam crkava, tri templa, pet samostana, est sirotita, tri vea hotela i vie zgrada za industrijske svrhe. Broj stanovnika se znatno poveao od 21.337 u 1879.godini na 51.919 u 1910.godini, s tim da je struktura znatno promijenila (smanjenjem broja Muslimana sa 72,23% na 35,73% a poveanjem broja Rimokatolika od 3,26% na 34,52%).

Sarajevo: Pogled na Bistrik

Sarajevo:Rekonstrukcija obala rijeke Miljacke i nova izgradnja

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine Austrougarski period (1878-1918)

Ulica Franca Josefa danas Branilaca Sarajeva

Franc Josef kasarna sa muzikim paviljonom

Ulica emalua

Franc Josef kasarna sa muzikim paviljonom

Oficirski klub

Gimnazija

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine Austrougarski period (1878-1918)

KARAKTERISTIKE ARHITEKTURE Historicizam, eklekticizam, secesija, bosanski slog Druga polovina 19.stoljea je razdoblje eklekticizma u cijeloj Europi. Iako do 1878.godine Bosna i Hercegovina nije bila izravno ukljuena u aktualna dogaanja europskih kulturnih krugova, u 1860.godini tendencije iz susjednih regija odrazili su se ina izgradnju objekata Osmanske uprave: Vezirova rezidencija-Konak u Sarajevu, vojne bolnice, brojne crkve - i katolika (Mostar) i pravoslavnih (Sarajevo, Mostar), ali inekoliko islamskim vjerskih objekata, kao to su Azizija damija u Brezovom polju.

Nova izgradnja u ulici emalua i Baarija

U augustu 1878.godine Osmanska vladavina bila je zamijenjena sa Austro-Ugarskom okupacijom. U svjetlu tih promjena historicizam i eklekticizam ostvaruju punu nadmo u cijeloj zemlji, a posebno u Sarajevu. Arhitekti obrazovani na stranim akademijama grade u stilovima po eljama investitora. Svakako najznaajniji meu arhitektima bio je Josip Vanca (1859-1932), sa preko 200 objekata koji nose njegov potpis; po stvaralakom rasponu treba izdvojiti Karla Parzik-a (1857-1942); a po osjeaju za ambijent i nove trendove Josipa Pospisila (1868-1918).

Osmanski Konak palaa Zemaljakog poglavara 5

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine Austrougarski period (1878-1918)

Sakralne graevine su graene uglavnom u neo-romanikom i neo-gotikom stilu, ali takoer u stilu neorenesanse i neo-baroka. Izvandredna su ostvarenja neo-gotike katedrale i neorenesansog teolokog kompleksa, kao i neo-barokne crkve i samostana na Banjskom Brijegu - svi radovi arhitekte Vancaa u Sarajevu. Zanimljivi primjer uspjenog eklektikog stapanja romanike, gotike, renesanse predstavlja Protestantska crkva Sarajevo (danas Akademiji likovnih umjetnost).

Fotografija i osnova Katolike katedrale u Sarajevu

Evanelistika crkva, Sarajevo

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine Austrougarski period (1878-1918)

Neorenesansni stil uglavnom se koristio za administrativne, obrazovne i kulturne objekte. Najznaajniji objekti izgraeni u ovom stilu su zgrade regionalne vlade, zgrada uprave eljeznica svi u duhu firentinske rane renesanse palae. Palaa pravde (danas Rektorat) je sagraena u duhu visoke nse, sa zanimljivim proeljem okrenutom obali rijeke Miljacke. Zemaljski muzej djelo Karla Parzik-a predstavlja kompleks od etiri paviljona oko parkovske jezgre botanikog vrta, u stilu visoke neorenesanse s klasicistikim elementima. Do odreene mjere ovaj stil je prenijet u obradu interijera, te koncepcije galerijske dvorane u kojoj se nalazi prapovijesne zbirke i danas se moe smatrati modernim.

Zemaljski muzej

Isti arhitekt sagradio zdanje Kluba, sa glavnom fasadom okrenutom prema obali, takoer u duhu neorenesanse. (Kasnije pozorita kada je adaptacijom arhitekte B. Stojkov-a glavni ulaz okrenut prema trgu).

Klubska zgrada, kasnije zgrada pozorita

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine Austrougarski period (1878-1918)

Palaa Pravde

Rudolfova ulica (danas trosmajerova)

Neo-barokni elementi pojavljuju ee na stambenim zgradama, a najbolji primjer predstavlja niz kua na istonoj strani Strosmajerove ulice u Sarajevu. Pseudo-maurski stil u eklektikoj arhitekturi je imao poseban znaaj. U mnogim gradovima eljeznike stanice, brojne kolske zgrade, hoteli i stambene zgrade bili su izgraeni u ovome stilu. Trend je kulminirao u objektu Gradske vijenica u Sarajevu, rad arhitekata Aleksandara Viteka i irila Ivekovia: kolosalnih proporcija i studiozno obraenim detaljima, izuzetan dekorativno-stilski tretman u velikoj je mjeri prenijet u interijer. Hotel i Vijenica u Brkom, Hotel Neretva i Gimnazija u Mostaru, Fejzija medresa u Travniku i erijatska kola u Sarajevu su takoer vrijedni primjeri ove stilske tendencije.

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine Austrougarski period (1878-1918)

Prmjeri Pseudo-maurskog stila: centralni hol vijenice u Sarajevu (lijevo), erijatska kola u Sarajevu (desno,gore), Gimnazija u Mostaru (desno dole)

Izuzetno ostvarenje meu tim objektima tz., orijentalne tendencije jeste zgrada Rijaseta ispred Careve damije u Sarajevu, rad arhitekta Knopfmacher-a, jedino kompozicijski uspjean pokuaj stvaranja graevina u duhu postojeeg lokalnog graditeljskog nasljea.

Zgrada Rijaseta ispred Careve damije u Sarajevu

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine Austrougarski period (1878-1918)

SECESIJA Secesijski stil pojavio u sredinjoj europskoj umjetnosti na prijelazu iz 19. u 20. stoljee. Obzirom da su gradovi u Bosni i Hercegovini upravo tada bili u toku intenzivne izgradnje, Secesija je imala pravu ekspanziju. Valovite linije i ienje, povremeno sklonost arhaizmu, i ukrasne keramike ploice na fasadama pomijeano s puno vie slobodno korienih ukrasnih elemenata eklektikih stilova, te s uvoenjem trostrukih prozora - koji je tek dolaze u modu, klasina proporcionalna ogranienja su razbijena. Arhitekt Josip Vanca se okrenuo novim trendovima gradei zgradu Glavne pote u Sarajevu sa elinom, ostakljenim krovom koji pokriva glavnicu dvoranu. Banka na na Obali kod mosta Drvenija, alom palaa na Glavnoj ulici - svi objekti podignuti u Sarajevu Gradsko kupatilo u Mostaru- sa svojim arhaiko-orijentalnim elementa - sve su to primjeri secesijskog istraivanja u raznim smjerovima.

Banka na na Obali kod mosta Drvenija

Rektorat i Glavne pota na obali Miljacke u Sarajevu

10

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine Austrougarski period (1878-1918)

alom palaa na Glavnoj ulici u Sarajevu

Sarajevo:Pogled na At Mejdan i objekte uz sjevernu obalu Miljacke

Gradsko kupatilo u Mostaru, rad Tenniera, sa svojim arhaiko-orijentalnim elementima predstavlja primjer secesijskog istraivanja u razliitom smjeru

11

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine Austrougarski period (1878-1918)

Usred takvih eksperimentiranja (1909) u Sarajevo je stigao arhitekt Josip Pospiil, i odmah poeo sa studiranjem autohtone batine u urbanizmu i arhitekturi, borei se za njihovu zatitu i obnovu. On propagira "bosanski stil", traei modele u njegovoj neposrednoj okolini. Zgrada u kojoj je apoteka "Radnik", Musafija palaa u glavnoj ulici, i Sebilj (javne esma u obliku kioska) na Ba-arijskom trgu - su primjeri rezultat toga traenja, u kojoj Pospiil nije ostao potpuno izoliran.

Zgrada Hadin Ali-painog vakufa Arh. Josip Vanca

Zgrada Hadin Ali-painog vakufa Arh. Josip Vanca

Vila Perii, 1916. Arh. Hans Berger

Kuca Mehmed-bega Fadipaia

12

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine Austrougarski period (1878-1918)

Zgrada banke Slavije na Obali

trosmajerova ulica

godinama 1911-1912 arhitekt Jan Kotjera (1871-1923), uenik Otta Wagner-a i profesor na Akademiji Pragu, gradi zgradu "Slavija" na Obali, koja se moe smatrati da predstavlja kljunu toku razbijanje daleko od historicizma i akademizma i prema utilitaristiki konstrukcije u jednostavnim i funkcionalnim oblicima.

Rondo trg - kruni trg koji spaja est ulica- u Mostaru je istaknuti primjer arhitektonske urbane kompozicije.

Na poetku dvadesetog stoljea, s izgradnjom u Sarajevu Zemaljskog muzeja, bolnice Koevo (arhitekti Kraus i Parzik), te skupina stambenih zgrada iza dananjeg Filozofskog fakulteta (arhitekt Tenies), utemeljio se paviljonski nain gradnje, koji je tokom kasnijeg razvoja pokazao svoju vrijednost i prednosti.

13

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine Austrougarski period (1878-1918)

Historicizam, elekticizam i Secesija su prilino malo panje posveivali urbanom planiranju. Strosmajerova ulica sa trgom oko katedraleu Sarajevu i Rondo trg - kruni trg koji spaja est ulica- u Mostaru su jedini istaknuti primjeri arhitektonske urbane kompozicije. Na poetku dvadesetog stoljea, s izgradnjom u Sarajevu Zemaljskog muzeja, bolnice Koevo (arhitekti Kraus i Parzik), te skupina stambenih zgrada iza dananjeg Filozofskog fakulteta (arhitekt Tenies), utemeljio se paviljonski nain gradnje, koji je tokom kasnijeg razvoja pokazao svoju vrijednost i prednosti.

Bosanski paviljon na Svjetskoj izlobi u Parizu 1900.godine Arhitekt Karlo Parik

ORIJENTALIZAM U BOSNI I HERCEGOVINI 14

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine Austrougarski period (1878-1918)

ORIJENTALIZAM je bio uticajan u Europskoj arhitekturi tokom 18. i 19 stoljea kao posljedica uklanjanja granica izmeu zapadnog i istonog kulturnog domena. Glavni izvori inspiracije za Islamsku komponentu orijentalizma su Indija i Maursko-andaluzijska arhitrektura, i posebno palaa Alhambra u Granadi.

Kraljevska palata u Brghtonu, 1805

Nakon pojave Orijentalizma u zapadnoj Europi, trebalo je proi stoljee da ga strani arhitekti koji su radili u Sarajevu primjene u svojim ostvarenjima. Zbog odreene slinosti lokalnog i novog arhitektonskog rijenika prijem nove arhitekture nije bio izrazito kontrastan kao na Zapadu. Slinosti su proimanjem dovele do pojave i iroke upotrebe tkz. Bosanskog sloga u poetku 20.tog stoljea.

Primjeri ornamentike iz knjige L. Zarth Die Wilhelma

15

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine Austrougarski period (1878-1918)

Elementi Islamske ornamentike koriteni su na brojnim objektima javnog karaktera ( Vjenica u Brkom, Vjenica u Sarajevu, Gimnazija u Mostaru, Vakufska palaa u Mostaru, erijatska kola u Sarajevu, Medresa u Travniku, Hotel Central u Sarajevu i mnogi drugi.)

Gimnazija u Mostaru

Vakufska palaa u Mostaru

16

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine Austrougarski period (1878-1918)

AKENAKA SINAGOGA , Sarajevo, 1902, Karlo Parik

Akenaka sinagoga u Sarajevu

Dekorativni elementi uzeti iz Sasanidske,Bizantijske, Memluke, Selduke i Osmanske arhitekture. Primjenjeni su urezani gotiki prozori, otvtoi su povezani sa dvije paralelne linije. Dekoracije su povezani se cirkularnim petljicama u malim intervalima. Okvirovi su ispunjeni floralnim arabeska motivima. Pojavljuju se krune uokvirene povrine kao dekoracije, na kojima se nalaze oblikovani geometrijski ornanmenti, uokvireni sa ukrasima. Na dodirnim takama se nalaze vorovi. Ovakav detalj sa vorovima orginalno susreemo u detaljima Sasana. Kasnije se pojavljuje u Bizantijskoj, Seldukoj, Mamlukoj i Otomanskoj arhitekturi.

Detalji dekoracije Akenake sinagoge u Sarajevu

17

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine Austrougarski period (1878-1918)

ERIJATSKA KOLA , Sarajevo, 1887 , Karlo Parik Plan pokazuje da je arhiekt naao uzor u klasnom planu medrese. Ovde je orijentalizam poeo da bude vie nego samo dekoracija.

Osnova i izgled erijatske kole u Sarajevu

MEDRESA , Travnik, 1895, I. Ivekovic

Primjenjena je longitudinalna organizacija oko unutranjeg dvorita. Na ovom objektu primjecujemo i utjecaje lokalne arhitekture.

HOTEL CENTRAL , Sarajevo, 1889, Josip Vanca

Islamski dekorativni motivi: Kupolica nad ugaonom kulom, potkoviasti lukovi na prvom spratu i naglaena vorita nad vrhovima prozora, Dvostruki prozori drugog sprata, arabesk dekoracija, muqarnas motivi na vijencima

18

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine Austrougarski period (1878-1918)

Stambeno poslovna zgrada eneti Sarajevo,1898, J osip Vanca

GAZI ISABEGOVA BANJA, Sarajevo, 1890, Josip Vanca Ovo je dobar primjer za interpretaciju lokalne arhitekture. Glavna dvorana sa kupolom je dizajnirana sa turskim kupatilom. Elementi Islamske dekoracije su potkoviasti lukovi, polihromno slikarstvo i pukarnice.

19

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine Austrougarski period (1878-1918)

KUA KARLA LANGERA Sarajevo , 1983. Karlo Parzik

Islamske dekoracije : laa lukovi, polihromatsko slikarstvo, floralno dekorisanim amblemima od terakote, te drvenim Marokanskim balkonima.

Vijenica u Brkom , 1892, Arhitekt: I. Ivekovi - A. Wittek

20

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine Austrougarski period (1878-1918)

VIJENICA SARAJEVO Sarajevo, 1896 Arhitekt: I. Ivekovi - A. Wittek Funkcija: Gradska Vijenica Objekat trouglaste osnove postavljen oko centralnog estougaonog hola koji je pokriven kupolom. Glavni ulaz orijenitran prema rijeci je natkriven ceremonialnim balkonom koga podravaju pet tankih stubova. I drugi ulazi su jednako impresivno dekorisani. Ritam otvora je gust za klimatske prilike.

Originalni situacionni plan Vjenice

Vjenica u Sarajevu

21

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine Austrougarski period (1878-1918)

Pregled originalne arhitektonske dokumentacije

Osnova prvog sprata Vijenice u Sarajevu

Kupola Vijenice u Sarajevu

22

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine Austrougarski period (1878-1918)

Presjek i detalj enetrijera Vijenice u Sarajevu

Fasada Vijenice u Sarajevu

Na uglovima objekta se nalaze portali. Trodjelni luk je uokviren sa modeliranim ukrasima i dekoracijama sa mukarnasima. Ima po dva velika uvojka na obje strane. Na uglovima se nalazi uvijeni uklesani motiv na trupovima kolonade ukraavajui fasadu. Jasna je slinost sa Sultan Hasanovom Medresom u Kairu izgraenu za vrijeme vladavine donastije Makluk. Arhitekta A. Wittek je tokom izgradnje objekta posjetio Kairo dva puta...

23

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine Austrougarski period (1878-1918)

Detalji dekoracija fasade Vijenice u Sarajevu

Ugaona nia Vijenice u Sarajevu

24

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine Austrougarski period (1878-1918)

Originalni detalji vrata Vijenice u Sarajevu

Glavno stepenite Vijenice u Sarajevu

25

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine Austrougarski period (1878-1918)

Enterijerjedne sale Vijenice

Panorama grada Sarajeva i poloaj Vjenice

26