Professional Documents
Culture Documents
Chng 1 .......................................................................................................................... 2
TNG QUAN ................................................................................................................... 2
Gii hn bn c tnh theo cng thc:....................................................................8
1
Chng 1
TNG QUAN
1.1 KHI NIM V VT LIU.
1.1.1 Khi nim chung
Vt liu theo cch hiu ph bin nht l nhng vt rn m con ngi dng ch to ra
cc my mc, thit b, dng c, v.v trong cc ngnh cng nghip, nng nghip, giao thng
vn ti, trong xy dng cc cng trnh, nh ca hay thay th cc b phn c th con ngi hoc
th hin cc ngh thut, v.v.
Vt liu hc l mt khoa hc ng dng v quan h gia thnh phn, cu to v tnh cht
ca vt liu, nhm gii quyt nhng vn k thut quan trng nht, lin quan n vic tit
kim vt liu, gim khi lng thit b my mc v dng c, nng cao chnh xc, tin cy
v kh nng lm vic ca cc chi tit my v dng c.
C s l thuyt ca vt liu hc l cc phn tng ng ca vt l v ha hc nhng v c
bn th khoa hc v vt liu c pht trin bng con ng thc nghim. Vic a ra nhng
phng php thc nghim mi nghin cu cu to (cu trc) v cc tnh cht c, l ca vt
liu s to iu kin mn vt liu hc tip tc pht trin.
Nghin cu cc tnh cht vt l nh mt , dn in, dn nhit, v.v hay c tnh
nh bn, do, cng, mun n hi, ... hoc tnh cng ngh nh chy long, kh
nng gia cng ct gt, ... v cc tnh nng lm vic nh tnh chng n mn, tnh chng mi mn
v mi, tnh dn lnh, tnh bn nhit, ... ca vt liu s cho php xc nh lnh vc ng dng
hp l cc vt liu khc nhau, tuy nhin c tnh n cc i hi ca tnh kinh t.
Tm li, vt liu hc l mn khoa hc phc v cho s pht trin v s dng vt liu, trn
c s ra cc bin php cng ngh nhm ci thin tnh cht v s dng thch hp ngy
mt tt hn. N lin quan trc tip n tt c nhng ngi lm vic trong lnh vc ch to, gia
cng v s dng vt liu.
1.1.2 Phn loi vt liu
Da theo cc tnh cht c trng, ngi ta phn bit ba nhm vt liu chnh l vt liu kim
loi, vt liu v c - ceramc v vt liu hu c - polyme. Tuy nhin nhng nm gn y
xut hin mt nhm vt liu quan trng th t l vt liu kt hp - vt liu compozt.
1.1.2.1 Vt liu kim loi.
Thnh phn ch yu l hp kim gm: KL+ kim hoc KL khc
L nhng vt th dn nhit, dn in tt, phn x nh sng vi mu sc c trng, khng
cho nh sng i qua, d bin dng do (cn, ko, rn, p)
C bn c hc, nhng km bn vng ha hc, tr nhm (Al), cc kim loi thng dng
khc nh: Fe, Cu, ... u kh nng, nhit chy bin i trong phm vi t thp n cao
nn p ng c yu cu a dng ca k thut.
c im cu trc ca vt liu kim loi l s sp xp trt t ca cc nguyn t to thnh
mng tinh th vi xp cht cao v lin kt vi nhau nh kh in t t do.
Trong mng tinh th lun lun tn ti cc khuyt tt v trong mt s iu kin chng c
th chuyn hon ton sang trng thi khng trt t thuc dng v nh hnh. Vt liu kim loi
c chia lm hai nhm ln:
2
Kim loi v hp kim st l nhng vt liu m trong thnh phn ch yu c nguyn t st.
Thuc nhm ny ch yu l thp v gang.
Kim loi v hp kim khng st l loi vt liu m trong thnh phn ca chng khng
cha hoc cha rt t st. Th d nh ng, nhm, km, niken v cc loi hp kim ca chng.
Nhm ny cn c tn gi l kim loi v hp kim mu.
1.1.2.2 Vt liu v c ceramc.
L hp cht gia kim loi, silic vi kim: thnh phn cu to ca vt liu v c -
ceramc ch yu l cc hp cht gia kim loi nh Mg, Al, Si, Ti, ... v cc phi kim di dng
cc xt, ccbt, hay nitrt, ... vi lin kt bn vng kiu ion hoc kiu ng ha tr c sp xp
trt t to thnh mng tinh th hoc c sp xp khng trt t nh trng thi thy tinh hay v
nh hnh.
Tn gi ceramc c bt ngun t ting Hylp "keramikos" c ngha l "vt nung" nn
khi ch to vt liu loi ny thng phi qua nung nng, thiu kt.
Cc vt liu v c - ceramc truyn thng c th k n l: gm v vt liu chu la, thy
tinh & gm thu tinh, ximng & btng.
Ngy nay, nhiu loi vt liu v c - ceramc mi tm thy c nhng tnh nng rt qu nh
nh, chu nhit tt, rt bn vng ha hc v c tnh chng mi mn tt c ng dng ngy
cng nhiu trong cng nghip in, in t v hng khng v tr.
1.1.2.3 Vt liu hu c polyme.
C ngun gc hu c, thnh phn ha hc ch yu l C, H v cc kim, c cu trc
phn t ln.
- Nh, dn nhit, dn in km.
- Ni chung d un do, c bit khi nng cao nhit nn bn nhit thp.
- Bn vng ha hc nhit thng v trong kh quyn.
Vt liu hu c polyme bao gm cc cht hu c cha cc bon c cu trc a phn t
vi hai nguyn t thnh phn ch yu l cc bon v hydr c th cha thm xy, clo, nit, ...
lin kt vi nhau trong cc mch phn t kch thc ln sp xp trt t c gi trng thi tinh
th hoc khng trt t trng thi v nh hnh. Tuy nhin chng c th c cu trc hn hp
va tinh th va v nh hnh.
Ngoi cc vt liu hu c t nhin nh cao su, xenlulo v.v ra phn ln vt liu hu c
c s dng rng ri trong cng nghip cng nh trong cuc sng l cc polyme tng hp,
chng l sn phm ca qu trnh trng hp (polyme ha) cc phn t n (monome) v do
ty theo ngun gc cht trng hp, chng c cc tn gi khc nhau nh polyetylen (PE),
polypropylen (PP) hay polystyren (PS), v.v.
1.1.2.4 Vt liu kt hp compozit.
L loi vt liu c kt hp gia hai hay nhiu loi vt liu khc nhau vi tnh cht c
trng khc hn nhau, mang hu nh cc c tnh tt ca cc vt liu thnh phn. V d: b
tng ct thp l s kt hp gia thp (vt liu kim loi) c tnh chu ti trng ko tt v b tng
(l vt liu v c) c tnh chu nn tt, v th b tng ct thp l loi vt liu kt cu va chu
ko v va chu nn tt.
3
S kt hp gia kim loi vi polyme, gia polyme vi ceramc, gia ceramc vi kim loi,
v.v l c s ch to cc loi vt liu kt hp-compozt vi nhng tnh nng khc nhau
phc v tt trong cc ngnh cng nghip v sn xut c kh ni chung. Mt s vt liu kt hp -
compozt c ng dng trong ngnh hng khng rt c hiu qu nh si thy tinh bn cao
v si cc bon.
Ngoi bn nhm vt liu chnh va c nu trn cn c cc nhm vt liu khc c tnh
nng v thnh phn rt ring bit nh:
- Bn dn, siu dn nhit thp, siu dn nhit cao, chng nm trung gian gia
kim loi v ceramic (trong hai nhm u gn vi kim loi hn, nhm sau cng gn vi
ceramic hn).
- Silicon nm trung gian gia vt liu v c vi hu c, song gn vi vt liu hu c
hn.
1.2. LCH S PHT TRIN VT LIU.
Lch s pht trin khoa hc vt liu gn lin vi lch s pht trin ca loi ngi, c th
chia ra lm 3 giai on ln sau:
1.2.1. Giai on tin s ca loi ngi.
T hng ngn, hng vn nm trc cng nguyn con ngi nguyn thy bit s dng
cng c lao ng duy tr v pht trin cng ng, ngy h bit s dng cc vt liu c
sn trong t nhin nh :
Vt liu v c l t st, , v cc loi khong vt v.v.
Vt liu hu c nh da, si thc vt, g, tre v.v.
Vt liu kim loi nh vng, bc, ng t nhin v st thin thch v.v.
Trong giai on ny, cc vt liu c s dng a phn dng nguyn thy, khng qua
ch bin. Cc vt dng c ch to ch yu bng cc ct, mi, p hay nghin v.v. Ti thi k
Kim loi
Compozt
Hu c -
polyme
V c -
ceramc
3
3
4 3
3
1
2
4
Hnh 1.1 S minh ha cc nhm vt liu v quan h gia chng.
1. Bn dn; 2. Siu dn; 3. Silicon; 4. Polyme dn in.
ny ring ngi Ai Cp c, ngi Babylon, ngi La M v ngi Trung Quc bit ch to
ra gch xy ct bng cch phi kh t st ngoi nng.
1.2.2.Giai on ch to v s dng vt liu theo kinh nghim.
Phi tri qua mt thi gian rt lu, ngha l sau hng nghn nm tch ly cc quan st
ngu nhin v cc kinh nghim, thc hin cc th nghim mt cch ri rc v m mm, con
ngi thi trc Cng nguyn cng to ra c nhiu s kin quan trng v lnh vc vt
liu. C th k ra y vi v d:
Trc Cng nguyn khong 6.000 nm, ngi ta bit luyn ng t qung ch to ra
nhng cng c lao ng v v kh. Nhng cc x ng vi tui 8.500 nm, m ngi ta pht
hin c cao nguyn Anotolia Th Nh K ni ln s xut hin rt sm ngh luyn ng
t qung trn tri t ca chng ta.
St thp cng xut hin kh sm. Vo khong th k 15 trc Cng nguyn ngi ta
bit s dng cng c bng thp v sau khong 4 th k, ngi Hy Lp v La M bit s
dng phng php nhit luyn ti thp lm tng cng cho thp. K thut ny t c
nh cao vo thi trung c vi cc thanh kim ni ting nh Damascus (Syrie) cho n ngy
nay vn cn l mt b mt v cng ngh. Cc nh kho c hc khi khai qut Ninevia - kinh
ca s c Assiria trong cung in vua Sargon nh th k th VIII trc Cng nguyn
pht hin ra mt kho cha khong 200 tn sn phm bng st nh m st, li ca v cc cng
c rn v.v.
Mt k tch v cng ngh luyn kim ca nhn loi c xa c tm thy nh cy ct tr
bng st ni ting ca n gn nh nguyn cht (n cha ti 99,72% st) nng ti 6,5 tn,
cao hn 7m c xy dng t nm 415 tng nim v vua Chanragupta nh. Nhng l
luyn st u tin c Trung Quc v Ai cp tng xut hin t hn 3.000 nm trc Cng
nguyn.
Vo cui th k th XVIII k thut ch to thp vi qui m ln xut hin, m nh
con ngi s dng ph bin ch to ra cc my hi nc, tu thy, xy dng cu cng,
nh ca v ng st v.v. Mt cng trnh bng thp s phi k n thp Effen ti th Pari
ca Php. Thp ny nng 7.341 tn v cao ti 320 m c xy dng xong nm 1889 khng
nhng l nim t ho v l biu tng vn minh ca nc Php m cn l mt k quan ca th
gii.
Ngoi s pht trin mnh ca nhng vt liu kim loi nu trn, vt liu v c cng
c nhng bc tin rt sm. T th k XV trc Cng nguyn, Ai Cp, Babylon v La M
ngi ta bit s dng hn hp nghin vi vi ti ri ti u th k XIX xi mng portlan
xut hin Anh, M, Nga v sau k thut c b tng ct thp s dng trong xy dng
xut hin M vo nm 1875 v ngy nay loi vt liu ny ngy cng c s dng rng ri
trong cc cng trnh xy dng cu ng, nh ca v.v.
1.2.3.Giai on ch to v s dng vt liu theo kin thc khoa hc.
Ngi ta i su tm hiu bn cht ca vt liu, tm hiu nguyn nhn ca s hnh thnh
cc tnh cht khc nhau ca chng. Chnh nh nhng kin thc khoa hc m con ngi
nh gi c nh tnh chiu hng pht trin ca vt liu v nh hng cc cng ngh ch
to vt liu vi nhng tnh cht mong mun.
C th k ra y mt vi bc tin ni bt v cng ngh vt liu:
5
Nm 1930 cng ngh ch to hp kim nhm cng c tn uara (duaralumin) xut hin
nh qu trnh ha gi bin cng.
Nm 1940 cng ngh ch to cht do polyme ra i nh qu trnh trng hp.
Nm 1955 cng ngh ch to bn dn bng k thut tinh luyn v to lp chuyn tip.
Nm 1965 mt lot vt liu mi ra i nh thp xy dng vi hp kim ha, thp kt cu
bn cao v c bit l s xut hin vt liu kt hp compozt.
Nm 1975 ch to vt liu nh hnh.
Nm 1980 ch to thnh cng kim loi thy tinh v.v
Bt k mt sng to no ca con ngi cng u phi s dng vt liu, u phi khai
thc cc c tnh khc nhau ca vt liu
Cc s kin ni bt:
Ct thp New Dehli, 6,5 tn khong TK 5 SCN, khng g?
Luyn thp quy m CN
my tnh
?
C kh (vt liu kim loi)
200MHz (P)
(330 - 400)MHz (P
II
)
(400
-7
00)MHz (P
III
), P
IV
1GHz,.. ?
My ht bi: g (hp)
u
v bn nn
n
v.v.
b. do:
do l kh nng bin dng ca vt liu khi chu tc dng ca ngoi lc m khng b
ph hy. do c xc nh bng gin di tng i (%) v tht t i (%).
gin di tng i (%)
gin di tng i l t l tnh theo phn trm gia lng gin di tuyt i ca mu
sau khi t vi chiu di ban u.
gin di tng i c tnh theo cng thc:
% 100 .
0
0 1
l
l l
, (%).
Vi: l
0
(mm) v l
1
(mm) l di ca mu trc v sau khi ko.
tht tng i hay tht t i (%).
tht t i cng l t s tnh theo phn trm gia tht tuyt i ca mu sau khi t
vi din tch mt ct ngang ban u. tht t i c tnh theo cng thc:
% 100 .
0
F
F
, (%).
8
Hnh 1.3 S o cng Brinen
(a) v s o ng knh vt lm
bng knh lp c thc mu (b).
Trong F = F
0
F
1
vi F
0
v F
1
l tit in ca mu trc v sau khi ko tnh cng n
v o (mm
2
). Vt liu c gin di tng i v tht t i cng ln th cng do v ngc
li.
C nhiu phng php th xc nh bn v do ca vt liu nhng thng dng
nht l th ko.
Th ko
Ni dung ca phng php ny l dng my ko nn vn nng (hnh 1.2) ko mu th
c lm theo tiu chun n khi mu b t.
Qu trnh tng ti s gy ra bin dng mu mt lng l.
Mi quan h gia lc P v lng bin dng tuyt i l hoc ng sut v bin dng
tng i c ghi li trn gin ko.
Mu th ko c chn theo nhng qui nh ring v c hnh dng, kch thc theo tiu
chun.
Th ko l phng php tc ng t t ln mu mt ti trng ko cho n khi mu t ri.
Hnh 1.2 gii thiu mt loi my th ko, nn vn nng.
c. cng
cng l kh nng ca vt liu chng li bin dng do cc b khi c ngoi lc tc dng
thng qua vt nn. Nu cng mt gi tr lc nn, lm bin dng trn mu cng ln, cng su th
cng ca mu o cng km. o cng l phng php th n gin v nhanh chng
xc nh tnh cht ca vt liu m khng cn ph hy chi tit.
cng c th o bng nhiu phng php khc nhau nhng u dng ti trng n vin
bi bng thp nhit luyn cng hoc mi cn kim cng hoc mi chp kim cng ln b mt
ca vt liu cn th, ri xc nh kch thc vt lm in trn b mt vt liu o. Thng dng
cc loi cng Brinen (HB), cng Rockwell (HRC, HRB v HRA), v cng Vcke
(HV).
cng Brinen
cng Brinen c xc nh bng cch dng ti trng P n vin bi bng thp nhit
luyn c ng knh D ln b mt vt liu mun th (hnh 1.3). n v o cng Brinen HB
l kG/mm
2
hoc i ra MPa.
Ty theo chiu dy ca mu th chng ta chn ng knh ca vin bi l D = 10 mm, D =
5 mm hoc D = 0,25 mm, ng thi ty thuc vo tnh cht ca vt liu chng ta chn ti trng
P cho thch hp.
i vi thp v gang th P = 30D
2
.
i vi ng v hp kim ng P = 10D
2
.
i vi nhm, babt v hp kim mm khc P = 2,5D
2
.
9
0 1 2 3 4 5 6 7
P
D
d
a.
b.
Hnh 1.3 S o cng Brinen
(a) v s o ng knh vt lm
bng knh lp c thc mu (b).
Hnh 1.2 My th ko nn vn nng.
Th d:
Khi th thp dng bi c ng knh D = 10 mm ta chn ti trng P = 30D
2
= 300 kG.
cng Brinen c tnh theo cng thc:
F
P
HB .
Trong F l din tch mt cu ca vt lm v c tnh:
2 2
2
2
.
2
.
d D
D D
F
, (mm
2
).
V do
1
1
1
1
1
]
1
,
_
2
2
1 1
2
D
d
D
P
HB
Vi D (mm) l ng knh vin bi v d (mm) l ng knh vt lm.
cng HB ca vt liu c kim tra khng ln hn 450 (kG/mm
2
).
cng Rockwell.
cng Rockwell c xc nh bng cch dng ti trng P n vin bi bng thp
nhit luyn c ng knh 1,587mm tng ng 1/16" (thang B) hoc mi cn bng kim
cng c gc nh 120
0
(thang A hoc C) ln b mt vt liu mun th (hnh 1.4).
Vin bi thp dng th nhng vt liu t cng, cn mi cn kim cng dng th cc
vt liu c cng cao nh thp nhit luyn. Khi o cng Rockwell bao gi ti trng P
cng tc ng hai ln:
Ln u l ti trng s b vi P
0
= 10 kG, chiu su vt lm tnh t y. Sau n ti trng
chnh P (ti trng chnh P ph thuc vo cng ca vt liu theo bng).
Trong khi th, s o cng c ch trc tip ngay bng kim ng h. S o cng
Rockwell c biu th bng n v qui c (khng c th nguyn). C nhiu thang o cng
Hnh 1.4 V tr tng i gia mi
m v mu o cc thi im o:
00: lc cha o;
11: ti trng s b P
0
22: thm ti trng chnh P
1
;
33: P
1
.
10
Rockwell, nhng trong thc t dng nhiu nht l thang B (HRB), thang A (HRA) v thang C
(HRC).
Thang HRB dng bi thp vi P = 100 kG p dng cho cc vt liu mm v cng va nh
gang, thp sau khi , hp kim ng nhm. Thang HRC dng mi kim cng vi P = 150 kG p
dng cho cc vt liu c cng trung bnh v cao nh gang, thp sau khi ti v ram. Thang
HRA dng mi kim cng vi P = 60 kG p dng cho cc vt liu rt cng nh hp kim cng,
lp thm xuyanua.
cng Vicke.
cng Vicke l loi cng c phng php o tng t nh Brinen, nhng c nhng
im khc nh:
Mi m lm bng kim cng vi hnh thp bn mt u c gc nh gia hai mt i
din l 1360 (hnh 1.5).
Ti trng tc dng nh t 1 n 100 kG, trong mc 30 kG vi thi gian gi ti trng 10
n 15 giy c coi l iu kin tiu chun.
Khi n mi hnh thp, t l gia cc ng cho vt lm nhn c khi thay i ti trng
lun lun khng i nn cho php tng hay gim ti trng ty thuc vo mc ch nghin
cu.
cng Vicke c dng o cng ca cc vt liu t rt mm n rt cng vi lp
cn o rt mng c th ti 0,04 n 0,06mm ca b mt sau khi thm than, thm nit v nhit
luyn.
cng Vicke c k hiu l HV n v kG/mm
2
v c xc nh theo cng thc:
Trong : P (kG) l ti trng. d (mm) l ng cho ca vt lm.
Lu : cng iu kin tiu chun ch cn vit vn tt bng HV
v s o m khng cn ghi th nguyn. Th d: HV300.
cng iu kin phi tiu chun th phi ghi thm cc iu kin. HV
10/
30
300 c hiu l cng HV c o bng ti trng 10 kG vi thi gian gi ti trng 30 giy
l 300 kG/mm
2
.
cng Vicke c dng c trong cng t vi.
d. dai va chm.
Hnh 1.5 Mi m
hnh thp (a) v vt
lm (b) khi o
cng bng phng
php Vicke
136
0
d
d
a.
b.
11
2
854 , 1
d
P
HV
C nhng chi tit my khi lm vic phi chu cc ti trng tc dng t ngt (hay ti trng
va p). Kh nng chu ng ca vt liu bi cc ti trng t ngt hay va p m khng b
ph hy c gi l dai va p (hay dai va chm). Mun th va p cn phi c mu th
c la chn theo nhng qui nh ring nh ngang hay dc th, v tr no trn sn phm v c
hnh dng kch thc theo tiu chun.
Nhn chung cc nc u qui nh mu th l thanh c tit din hnh vung 10 x 10 (mm)
v c chiu di 55 mm hoc 75 mm. Chng khc nhau ch yu hnh dng v kch thc ca
vt kha trn mu, ni tp trung ng sut ph hy dn.
Hin nay, ngi ta s dng ph bin hai phng php th va p v km theo l hai
dng mu th:
Loi Charpy (c chiu di 55 mm).
Loi Izod (c chiu di 75 mm).
TCVN 312 - 69 qui nh mt mu chnh v bn mu ph. S th va p c m t
trn hnh 1.6.
Ba vi khi lng P c th ri t do t cao h, p vo mu ri lm v n, v th ch
tr
v
ti
cao h' < h. Nng lng va p dng ph hy mu c k hiu l A
K
v c xc nh
theo cng thc:
A
K
= P.h - P.h' = P.(h - h').
Nng lng (ph hy do) va p A
K
c tnh theo n v cng, trc y theo kG.m, theo
h quc t SI c o bng Jun (J) vi 1J = 1N.m.
Trong cc qui nh ca TCVN v mt s nc dai va p c k hiu l a
k
. N l
cng cn thit ph hy mt n v din tch, mt ct ngang ca mu ch c rnh v c
xc nh theo cng thc:
12
Hnh1.6. S th va p:
a. Cch g mu Izod; b. Cch g mu Charpy; c. S thit b v qu trnh th.
F
A
a
K
K
vi n v o l J/mm
2
hay kJ/m
2
.
Trong A
K
(J hay kJ) l
nng lng va p.
F (mm
2
) l din tch mt ct ngang ca mu ch c rnh.
e. bn mi.
Khi chi tit my lm vic trong iu kin ti trng bin i theo thi gian, c qui lut v
c lp i lp li theo chu k nhiu ln thng xy ra ph hy vi ng sut thp hn gii hn
bn ko tnh. Hin tng ny c gi l hin tng mi. Nguyn nhn ca mi l do c s
tch ly dn cc khuyt tt mng dn n hnh thnh cc vt nt t vi, ri cc vt nt ny pht
trin to nn s ph hy.
Kh nng chng li hin tng mi ca vt liu c gi l bn mi. Trong ph hy
mi ngi ta quan tm n hai ch tiu quan trng l bn mi v tui th chu k.
bn mi l ng sut ln nht m vt liu c th chu ng c mt s chu trnh lm
vic bt k m khng b ph hy v n c k hiu l
-1
. Cn s chu k ti thiu m vt liu
chu ng c trc khi xut hin vt nt mi c kch thc ln dn n ph hy c gi
l tui th chu k v c k hiu l N
G
.
Tui
th chu k c th l v hn khi
Max
ln hn
-1
. i vi thp N
G
= 10
6
10
7
cn hp
kim nhm th N
G
= 10
6
(xem thm chng 5 phn ph hy mi).
f. Tnh chng mi mn.
Mi mn l qu trnh ph hy dn lp b mt chi tit ca vt liu bng cch tch cc ht
khi b mt do tc dng ca ma st. Ngi ta xc nh s mi mn theo s thay i kch thc
hoc khi lng ca vt liu.
Kh nng ca vt liu chng li s mi mn trong nhng iu kin ma st nht nh ca
vt liu c gi l tnh chng mi mn ca vt liu.
nh gi mc mn, ngi ta thng dng:
Tc mi mn V
h
l t s gia lng mi mn v thi gian mi mn.
Cng mi mn j
h
l nghch o ca tc mn.
Gi tr vn tc mi mn cng nh th tui th lm vic ca vt liu cng cao.
1.2.2.2 Tnh cht vt l.
Tnh cht vt l hay cn c gi l l tnh ca vt liu l nhng tnh cht ca vt liu th
hin qua cc hin tng vt l khi thnh phn ha hc ca chng khng b thay i.
L tnh c bn ca vt liu gm c: khi lng ring, nhit nng chy, tnh cht nhit,
tnh cht in v t tnh.
1. Khi lng ring.
Khi lng ring l khi lng ca 1 cm
3
vt cht. Nu gi P l khi lng ca vt cht
(g), V l th tch ca vt cht (cm
3
) v l khi lng ring ca vt cht (hay vt liu) ta c:
V
P
(g/cm
3
)
ng dng ca khi lng ring trong k thut rt rng ri, n khng nhng c th dng
so snh cc vt liu nng nh khc nhau tin vic la chn vt liu m cn c th gii
quyt nhng vn thc t.
Th d, nhng vt ln, thp hnh kh cn c khi lng, nhng bit c khi lng
ring ca vt liu v o c kch thc ca chng, ngi ta c th tnh c th tch nn c
th khng cn cn c vt m ta vn tnh c khi lng ca chng.
13
2. Nhit nng chy.
Nhit nng chy ca vt liu l nhit m khi nung nng n th vt liu t th rn
chuyn thnh th lng.
Tnh cht ny rt quan trng i vi cng nghip ch to c kh, v tnh chy long ca vt
liu th lng tt hay xu do nhit nng chy ca chng quyt nh. Nhit nng chy
ca vt liu cng thp th tnh chy long ca chng cng tt v cng d c.
3. Tnh cht nhit.
Khi mt vt rn hp th nng lng di dng nhit, nhit ca n tng ln v cc kch
thc ca n gin n ra. Nhit lng ca n c th c truyn t vng nhit cao hn ti
vng c nhit thp hn.
Nhit dung, tnh gin n nhit v dn nhit l nhng tnh cht nhit quan trng ca vt
liu rn.
a. Nhit dung:
Nhit dung biu th nng lng cn thit nng nhit ca mt n v vt cht ln mt
. Nhit dung c xc nh theo cng thc:
dT
dQ
C .
Trong : dQ l nng lng cn thit gy ra bin thin nhit dT.
Thng thng nhit dung c n v o l jun hoc calo cho mt mol vt liu (J/mol hay
cal/mol.K). Nhit dung ca mt n v khi lng c gi l nhit dung ring v c th
nguyn l J/kG.K hay cal/g.K.
b. Tnh dn n nhit:
Tnh dn n nhit l kh nng dn n ca vt liu khi nung nng. dn n ln hay b c
th biu th bng h s dn n theo chiu di. a s cc vt liu n ra khi b nung nng nng v
co li khi lnh.
Nguyn nhn ca hin tng gin n nhit chnh l s tng khong cch trung bnh gia
cc nguyn t khi tng nhit . S thay i chiu di theo nhit ca vt liu ca vt liu rn
c xc nh nh sau:
) (
0 1
0
0 1
T T
l
l l
l
hay
T
l
l
l
.
0
Trong :
l
0
(mm) v l
1
(mm) l chiu di ban u v chiu di sau khi thay i nhit t T
0
n
T
1
.
l
l h s gin n v nhit vi th nguyn
0
C
-1
.
Cc vt liu polyme thng c h s gin n nhit
l
ln (vo khong 50.10
-3
/
0
C n
300.10
-3
/
0
C). Vt liu v c gm, kim loi c
l
nh hn (vo khong 0,5.10
-6
/
0
C n 25.10
-
6
/
0
C).
Gia cc on ng ray ni nhau, ngi ta lun khe h chnh l d phng s thay
i kch thc do dn n nhit.
c. Tnh dn nhit.
Dn nhit l hin tng nhit c truyn t vng nhit cao n vng nhit thp ca
vt liu. c trng cho kh nng dn nhit ca vt liu l dn nhit vi th nguyn l
W/m.K..
14
Trong vt rn, nhit c truyn bi sng dao ng mng (phtn) v in t t do. Cc
kim loi thng dn nhit tt, ngc li cc vt liu khc nh gm, vt liu phi kim v polyme
dn nhit km, nn chng thng c dng lm vt liu cch nhit.
4. Tnh cht in.
Mt trong nhng c tnh quan trng nht ca vt liu rn l kh nng dn in ca n.
Tnh dn in.
Tnh dn in ca vt liu l kh nng truyn dng in ca vt liu. c trng cho kh
nng dn in ca kim loi l dn in vi n v o (cm)
-1
. Cc kim loi u l vt dn
in tt. Dn in tt nht l bc, sau n ng v nhm. Hp kim ni chung v cc vt liu
phi kim c tnh dn in km hn kim loi.
dn in c biu din bng in tch Q (Culng) i qua mt n v din tch S (cm
2
)
trong mt n v thi gian t thng tnh bng giy ca dy dn di l (cm) c in p hai u
dy l U (V).
] . [
. .
. 1
1 1
cm
S t U
l Q
.
Vi l in tr sut ca vt liu mu (.cm).
Cc vt liu rn c dn in tri rng trn 27 c s. Cn c vo kh nng dn in, cc
vt liu rn c chia thnh ba loi: vt liu dn in, vt liu bn dn v vt liu cch in.
Cc vt liu dn in c dn in c
10
7
(cm)
-1
, thng cc kim loi l nhng
vt liu dn in tt. Cc vt liu cch in
cn c gi l cc in mi c dn in
thp, nm trong khong 10
-10
(cm)
-1
v 10
-20
(cm)
-1
. Cc vt liu bn dn l cc loi vt
liu c dn in trung gian gia hai loi
trn, n nm trong khong t 10
-6
(cm)
-1
n 10
4
(cm)
-1
.
Dng in c to thnh do chuyn
ng ca cc ht mang in tch di tc
dng lc ca mt in trng ngoi t vo.
Cc ht mang in dng c gia tc theo
hng ca in trng cn cc ht mang in m th theo hng ngc li.
Trong hu ht cc vt liu rn, dng in c to thnh do cc dng in t v l s
dn in bng in t. Ngoi ra, trong cc vt liu ion, s chuyn ng thun ty ca cc ion
cng c th to ra mt dng in v l s dn in bng ion.
Siu dn (in). a s kim loi khi c lm lnh xung n nhit gn 0
0
K th
in tr gim t t v t ti mt gi tr nht nh.
Cc vt liu c tnh cht trn c gi l vt liu siu dn v nhit ti vt liu t ti
trng thi siu dn c gi l nhit ti hn T
C .
Hin tng siu dn c gii thch bng l thuyt kh phc tp, nhng v c bn, trng thi
siu dn c c l do tng tc ht gia cp in t dn. Chuyn ng ca nhng in t ghp
cp ny hu nh khng b tn x bi dao ng nhit v cc nguyn t phc tp, nh m in
tr vn t l vi cng tn x in t s bng khng.
Hin tng siu dn c nhng ng dng thc t rt a dng, v d nh:
15
Hnh 1.7 S ph thuc in tr-nhit ca
vt dn bnh thng v vt liu siu dn gn
0
0
K.
Cc nam chm siu dn c kh nng to ra nhng t trng mnh vi cng sut tiu th
thp c s dng trong cc thit b th nghim v nghin cu khoa hc.
Nam chm cho cc my gia tc ht nng lng cao.
Truyn tn hiu v chuyn mch tc cao hn cho my tnh.
Tu m t cao tc vi m nng nh lc y ca t trng.
Tic thay, tr ngi ln nht ca vt liu siu dn l kh khn trong vic t v lm ch
c nhit rt thp (khong t 77
0
K n 130
0
K). Chng ta hy vng tr ngi ny sm c
khc phc cng vi s pht trin th h mi ca cc cht siu dn vi nhit ti hn cao hp
l.
5. T tnh.
Hin tng cc vt liu biu hin lc ht hoc lc y c nh hng ln cc vt liu khc
gi l hin tng "t".
T tnh l kh nng dn t ca kim loi. St, niken, c ban v hp kim ca chng u c t
tnh th hin rt r rt nn chng c gi l kim loi t tnh.
Vt liu t c tm quan trng ln trong hng lot ngnh cng nghip nh ch to ng c
in, my pht v my bin th in, in thoi v my tnh v.v.
1.2.2.3 Tnh cht ha hc.
Tnh cht ha hc ng quan tm nht i vi vt liu dng trong c kh l tnh n nh
ha hc ca vt liu khi chng tip xc vi mi trng c hot tnh khc nhau nh xy, nc,
axt, baz v.v m khng b ph hy.
Thng thng mi vt liu c tnh n nh ha hc ng vi tng mi trng nht nh.
Tnh nng ha hc c bn ca vt liu c th chia thnh my loi sau:
Tnh chu n mn:
Tnh chu n mn ca vt liu l bn ca vt liu i vi s n mn ca cc mi trng
xung quanh.
Tnh chu nhit:
Tnh chu nhit ca vt liu l bn ca vt liu i vi s n mn ca xy trong khng
kh nhit cao hoc i vi tc dng n mn ca mt vi th lng hoc th kh c bit
nhit cao.
Tnh chu axt:
Tnh chu axt ca vt liu l bn ca vt liu i vi s n mn ca axt.
1.2.2.4 Tnh cng ngh.
Tnh cng ngh l kh nng ca vt liu cho php gia cng nng hay gia cng ngui. Tnh
cng ngh bao gm cc tnh cht sau:
Tnh c:
Tnh c ca vt liu l kh nng in y vt liu lng vo lng khun v n c c
trng bi chy long, co, tnh ho tan kh v tnh thin tch.
Tnh rn:
Tnh rn l kh nng bin dng vnh cu ca vt liu khi chu tc dng ca ngoi lc
to thnh hnh dng ca chi tit m khng b ph hy.
Thp c tnh rn cao khi nung nng n nhit ph hp v tnh do tng i ln. Gang
khng c kh nng rn v dn. ng, ch c tnh rn tt ngay c trng thi ngui v.v.
Tnh hn
16
Tnh hn l kh nng to thnh s lin kt gia cc chi tit hn c nung nng cc b ch
mi hn n trng thi chy hay do. Tnh hn ca vt liu ph thuc vo thnh phn ha hc,
bn cht vt liu v.v.
Tnh ct gt:
Tnh ct gt l kh nng ca vt liu cho php gia cng ct gt nh tin, phay, bo v.v d
hay kh. Nhn t nh hng n tnh ct gt l cng. cng ca thp gia cng ct
thun li t bng b mt cao vo khong 180 200 HB.
1.2.2.5 tin cy.
tin cy l xc sut khng xut hin h hng ca vt liu trong mt thi gian hoc trong
mt phm vi lm vic no .
V d: tin cy lm vic khng hng ca bnh rng sau khi chy 300.000 km l 0,9 c
ngha l sau khi lm vic (chy c 300.000 km) th s c khong 10% bnh rng hng v b
mn, trc hoc gy v.v.
tin cy ca vt liu ph thuc vo kh nng ca vt liu chng li cc ph hy khi xut
hin cc ng sut cc i. Ni cch khc, tin cy l kh nng ca vt liu lm vic bnh
thng trong thi gian ngn hn, di tc dng ca tnh hung ngoi tnh ton nh p sut,
nhit v mi trng.
S xut hin ph hy dn l tnh hung nguy him nht i vi tin cy ca kt cu.
Chnh v th, nng cao tin cy ca kt cu cn phi thc hin cc bin php gim kh
nng (xc sut) ph hy dn bng cch ch to ra vt liu kt cu c do v dai va
p.
1.2.2.6 Tui th.
Tui th ca vt liu c trng cho kh nng ca vt liu chng li s pht trin dn ca
ph hy, m bo duy tr kh nng lm vic ca chi tit trong thi gian nh. y l ch tiu
c tnh cht tng hp ca vt liu.
Lm tng tui th ca vt liu c ngha l lm gim tc ph hy n mc ti thiu. Vi
a s cc chi tit my, tui th c quyt nh bi bn mi v tnh chng mi mn.
1.3 Ni dung mn hc gm bn phn chnh:
- Cu trc v c tnh: quan h gia cu trc v c tnh c nhn mnh hn cho kim loi
gm cu trc tinh th, to pha, t chc, bin dng, ph hy.
- Hp kim v bin i t chc: cu trc ca hp kim, chuyn pha
nhit luyn.
- Vt liu kim loi: t chc, thnh phn ha hc, c tnh, nhit luyn v cng dng
- Vt liu phi kim loi: cu trc, thnh phn, c tnh, to hnh v cng dng
La chn & S dng hp l vt liu: m bo cc ch tiu c, l, ho tnh, tnh cng
ngh ng thi r, nh v bo v mi trng
)max l = 45
0
Khi :
max
=(1/2)
0
4.1.4. S thay i t chc v cu trc tinh th sau bin dng do, cc phng php
nng cao bn vt liu
4.1.4.1. S thay i t chc v cu trc ca tinh th
+ Xut hin cc ng trt, di trt hoc ng i tinh, di song tinh. Ta bit rng,
mt lch i ra mt ngoi to ra mt bc c ln . Tp hp cc im i ra mt ngoi ca
lch to thnh ng trt. Tp hp cc ng trt gi l di trt.
+ To thnh cc t chc ht nh v c tnh nh hng
38
+ To thnh th lm tng tnh d hng ca vt liu
+ Nng cao mt lch v khuyt tt trong tinh th
+ S to thnh Textua bin dng l t chc sau bin dng khng ng vi gc ca mt
trt do b hn ch phng trt hay cn gi l hin tng quay mt trt.
+ To thnh ng sut d sau bin dng do nn to ra cc trung tm ng sut d do tng
mt khuch tn.
+ To ra ng sut d th i tn ti trong ton b th tch sau khi bin dng
+ To ra ng sut d t vi tn ti trong ni b mt ht tinh th do to nn trung tm gy
ra cc vt nt u tin lm ph hy kim loi v vy sau bin dng do phi kh ng sut d.
+ Lm thay i c tnh ca kim loi m in hnh lm tng cng, gii hn
n hi, gii hn chy v gii hn bn. Lm gim do, dai, va p
+ Bin dng do lm tng mc sai lch mng lm tng ng sut d v ht nh v vy
lm gim tnh dn in, tnh dn nhit.
4.1.4.2. Cc phng php nng cao bn vt liu
* Nu kim loi c cu to mng hon ton l tng:
Trong kim loi m cu to mng l l tng tc l khng cha lch th n c bn rt
cao tng ng vi bn l thuyt. l do trong cc si n tinh th vi kch thc nh, s
lng sai lch mng l v cng nh b, do c ch bin dng gn ging vi c ch i vi
tinh th hon chnh. Tinh th si c ng knh cng nh th s lng sai lch mng cng t v
bn cng cao. Nh vy, vic ch to cc tinh th kim loi si l mt phng hng nng cao
bn ca vt liu.
* Nu kim loi c cu to mng thc t:
Do s c mt ca sai lch mng nn chng c bn thp v bin dng do gy ra ch yu
l do chuyn ng ca lch. Mun c bn cao th cn c bin php cn tr chuyn ng ca
lch tc l to ra cc yu t hm lch.
+ Tng mt lch v phn b u trong th tch. Mt lch cng ln, khong cch gia
chng cng nh, tng tc gia chng cng mnh.
+ Tng cng tc dng hm lch ca bin gii ht v bin gii siu ht bng cch to ra
kim loi c ht nh v kch thc ht siu b.
39
+ To ra pha th 2 c bn cao hn di dng nhng ht nh phn tn.
+ To ra sai lch mng bng cch chuyn bin pha
4.1.5. Cc yu t hm lch trong tinh th
Khi lch chuyn ng trn mt trt, chng c th gp nhng chng ngi khc nhau lm
cho tc chm li hoc ng hn li, khng chuyn ng c na.
Nghin cu cc yu t cn tr chuyn ng ca lch l vn rt cn thit v rng s hm
lch c lin quan trc tip n c tnh ca kim loi, m trc ht l bn. Lch c th b hm
do nhng lch khc do nhng dng khuyt tt khc nhau trong tinh th, cc nguyn t tp cht
v nguyn t hp kim vv... chng ta s kho st ni dung ch yu ca qu trnh hm lch do cc
yu t k trn.Khi nim: Khi kh nng linh ng ca lch gim dn n kh nng bin dng
km lm gii hn chy ca vt liu tng. tng bn ca vt liu ta cn tng cc yu t cn tr
chuyn ng ca lch.
4.1.5.1. Tng tc gia cc lch
Trong mt th tch vt liu khi tn ti nhiu lch th cc trc lch ct nhau. Do hng
chuyn ng ca cc lch khc nhau nn chuyn ng ca mt lch phi ko theo chuyn ng
ca lch khc c tng tc vi n nn lm gim tnh linh ng ca lch (gi l chng ngi
Lommer - Cottrell)
Chng ngi Lommer - Cottrell l chng ngi ch yu v tc dng rt mnh.
c bit l khi to thnh rng lnh v li lnh (c trng bi h s bin i in tr theo
nhit )
4.1.5.2. Cc nguyn t tp cht
Trong bt k tinh th no cng lun tn ti cc nguyn t tp cht. Cc nguyn t tp cht
c xu hng tp trung v trung tm lch dc theo trc lch nn chng to thnh cc chui gn
ng lch c gi l kh quyn Cottrell. S c mt ca kh quyn Cottrell c tc dng hm
lch v rng lch mun chuyn ng th phi ko theo kh quyn m tc chuyn ng ca
lch ln cn nguyn t tp cht chuyn ng vi tc b. Lch c bao bc bi kh quyn
cottrell (nn ch c th chuyn ng trong cc trng hp sau).
+ Nu tc trt rt b m nhit cao lm cho kh nng khuch tn ca nguyn t tp
cht v ca lch gn bng nhau nn lch chuyn ng s ko theo kh quyn ca cc nguyn t
tp cht.
+ Nu ng sut tc dng ln c kh nng tch nguyn t tp cht ra khi trng ht ca
lch th lch c th c gii phng.
Nhc im: Ha bn khng mnh, c th to cc t chc khc theo yu cu nn khng
dng ha bn vt liu.
4.1.5.3. Bin gii ht v bin gii siu ht
Bin gii ht v siu ht l vng sp xp nguyn t khng c trt t, khng c mt trt v
phng trt xc nh nn s trt kh pht trin.
Khi lch chuyn ng qua bin gii ht th mt phn nng lng b mt i do lm gim
linh ng ca lch. V vy, ht cng nh th bin gii ht cng nhiu lm cho lch cng kh
chuyn ng.
4.1.5.4. Pha th hai phn tn
Trong t chc hp kim thng c s xut hin ca cc pha th hai l cc loi pha trung
gian di dng nhng ht nh phn tn. Chng cng c coi l yu t cn tr chuyn ng
ca lch kh hiu qu.
40
+ Nu khong cch gia cc ht nh lch c th i xuyn qua cc ht bng cch ct chng
theo mt trt. Kh nng ct ph thuc vo
B
muyn n hi ca pha th 2 nn thng xy
ra vi cc pha mm.
+ Nu khong cch gia cc ht ln di tc dng ca ng sut tip ln hn tr s ti
hn
th ng lch b un cong. Khi vt qua cc ht, lch b un cong li nhng vng lch
bao xung quanh chng lm cn tr chuyn ng ca cc lch tip theo sau
C hai trng hp trn, lch mun vt qua cc ht phn tn u phi tn nng lng. Nu
ng sut tc dng khng tng th lch c th b hm v mun tip tc chuyn ng th phi tng
ng sut. chnh l mt trong nhng yu t ha bn c hiu qu.
4.1.6. c im bin dng do a tinh th
a tinh th bao gm v s n tinh th c nh v phng mng khc nhau khi chu ti
trng s lng cc ht c nh v phng mng ph hp vi iu kin bin dng theo cc
phng l nh nhau nn a tinh th ng hng v tnh bin dng.
Vng bin gii ht l cc vng sai sp xp c mt khuyt tt ln nn lm cn tr
chuyn ng ca lch chnh v vy a tinh th kh bin dng do hn so vi n tinh th.
Khi chu ti trng theo mt phng no th c nhng ht thun li, cho bin dng
nhiu, c nhng ht thun li cho bin dng t, c nhng ht khng c kh nng bin dng.
trnh ph hy, cc ht khng thun li cho vic bin dng phi c s quay mt trt. Quan h
gia bn v kch thc ht thng c biu din bng cng thc Hall - Petch.
s
=
0
+ k.d
-1/2
s
: gii hn chy ca a tinh th
0
: hng s, ni ln kh nng chng trt ca trng thi t chc v cu trc ban u ca
tinh th
k: hng s, ph thuc vo kh nng hm lch ca tinh gii
d: kch thc trung bnh ca ht
4.1.7. Nung kim loi sau bin dng do
4.1.7.1. Mc ch
41
Kim loi sau bin dng do c mt khuyt tt tng, ng sut d xut hin lm nng
lng t do tng ln. V vy, kim loi sau khi bin dng do lun c xu hng tr v trng thi
n nh vi nng lng b. Mun tr v trng thi n nh ny cn phi cung cp nng lng
cho h bng cch nung tr li kim loi qua bin dng do.
4.1.7.2. Cc giai on xy ra khi nung kim loi qua bin dng do
* Giai on hi phc: l qu trnh nung kim loi qua bin dng do vt qua mt nhit
xc nh ty thuc vo bn cht kim loi gi l nhit hi phc, T
0
hp
=0,2T
0
nng chy.
Cc hin tng xy ra trong giai on hi phc l:
- Gim ng sut d
y l mt trong nhng thay i quan trng. S tng cng tnh di ng ca nguyn t
khi nung lm cho chng c kh nng quay v v tr cn bng, khc phc nhng sai lch b
phn. Do nng lng cp nh nn di cc nguyn t x nh hn thng s mng a nn lm
cho ng sut d c phn b li trong ni b mt ht.
- Qu trnh a canh ha: l s tp trung cc lch v nhng v tr thng hng trn cc mt
tinh th khc nhau. S tng cng tnh di ng ca nguyn t khi nung lm cho cc lch
chuyn ng hoc dc theo mt trt hoc theo chiu trc giao vi mt trt. Nu 2 lch khc
du chuyn ng ngc chiu trong cng mt mt phng trt chng s trit tiu nhau. Nhng
lch cng du khi chuyn ng trn nhng mt trt song song, do trng ng sut n hi ca
chnh bn thn, chng sp xp thnh tng dy theo chiu trc giao vi mt trt.
- S thay i tnh cht
Trong giai on phc hi, mt s tnh cht ca kim loi cng thay i c th l lm tng
dn in, c tnh thay i khng ng k, lm gim bn, cng mt t.
* Kt tinh li: l qu trnh nung kim loi qua bin dng do vt qua mt nhit xc
nh gi l nhit kt tinh li.
T
0
kt tinh li = (0,3 0,4) T
0
nng chy
Cc hin tng xy ra ca qu trnh ny:
- S to mm kt tinh li l qu trnh to ra nhng ht tinh th mi m nhng ht ny c
pht trin t nhng trung tm ban u gi l mm. Thc nghim cho thy, s to mm c cc
c im sau y.
+ Mm c to ra trc tin nhng vng c mc sai lch mng ln nh vng tinh
gii, vng mt trt.
+ Mc bin dng cng ln mm c to ra cng nhiu
S to mm lm gim nng lng ca h nn kh c ng sut d k c ng sut d th
i. Bn cnh , n lm cho bn, cng gim ng thi do dai tng ln. S to mm
trng thi rn nn c t chc ht nh. S ln ln ca mm bng cch st nhp cc ht nh vo
ht ln v to s n nh v nng lng.
- Nhit kt tinh li
l t
0
nung ti thiu m y qu trnh kt tinh li (to mm v ln ln ca mm) xy ra
vi tc ng k. Kt tinh li c lin quan vi s dch chuyn cc nguyn t trn nhng
khong cch ln do lin quan n kh nng t khuch tn. Nh vy nhit kt tinh li ph
thuc vo bn cht kim loi, mc bin dng, thi gian gi nhit v tp cht.
* S thay i tnh cht sau kt tinh li
Trong giai on kt tinh li ng sut d, in tr sut v nng lng t do tip tc gim.
Xu hng chung l cc t chc tr v trng thi ban u khi cha bin dng.
42
S thay i quan trng nht v tnh cht do kt tinh li l c tnh. Nu bin dng do lm
tng bn, cng, gim do th kt tinh li kh b nhng nh hng tc lm gim ,
cng v tng do. Hay ni khc i kt tinh li c tc dng "thi bn" ngc vi tc dng
ha bn ca bin dng do.
- Khi nim v gia cng nng v gia cng ngui
Gia cng ngui l hnh thc bin dng c km theo s ha bn v phi tin hnh nhit
thp hn nhit kt tinh li.
Gia cng nng l hnh thc gia cng nhit cao hn nhit kt tinh li v c km
theo s thi bn.
Nhn chung, gia cng nng c s dng rng ri v c nhng u im chnh sau:
+ t c kh nng nt hng khi bin dng, nht l khi rn, rp, cn v khi bin dng nng
kim loi hoc t khng b ha bn. Thm vo lch d chuyn ng hn, trt d hn, li c
thm nhng mt trt mi vv... tc tng mnh kh nng bin dng do ca kim loi m khng
sinh ra vt nt.
+ Khi gia cng nng, kim loi c kh nng bin dng ln nn vi lc tc dng tng i
b cng c th gy nn bin dng cao. iu ny cho php gim cng sut my hoc cng
cng sut nh nhau, gia cng c nhng khi kim loi hoc chi tit ln hn. l u im
quan trng cho php ch to c nhng chi tit ln nh rn trc khuu, trc tucbin nng
hng chc hoc hng trm.
+ Nu bin dng nng tin hnh nhit cao v vi tc tng i chm th khng
cn phi nung (tc ) trung gian gia cc ln bin dng, iu thng phi lm khi bin dng
ngui. V d khi cn ngui, sau mi ln cn kim loi b ha bn nn mun cn tip tc phi tin
hnh trung gian. Cn nu cn nng, c th cn i cn li nhiu ln, khng cn phi nung.
+ C kh nng iu chnh ht. T chc ht c to thnh khi bin dng nng l kt
qu ca hai qu trnh bin dng do v kt tinh li, ph thuc vo cc yu t nh trnh by
trn. Mun nhn c ht nh, phi ch cc im sau:
- Da vo gin kt tinh li chn mc bin dng nhn c ht nh. Khng nn
bin dng vi mc thp v ht ln.
- Bin dng phi tin hnh lin tc v nhit qu trnh ln ln ca ht xy ra rt nhanh,
nu ngng lu trong mt thi gian no th ht kp ln ln v ht ln.
- Nhit kt thc bin dng ch nn chn cao hn mt t so vi nhit kt tinh li v
nhit cng thp, ht cng nh. Tuy nhin i vi nhng kim loi km do, nhit kt
thc bin dng phi chn th no kim loi khng b nt v.
Song gia cng nng cng c nhng nhc sau:
+ Kh khng ch nhit trong phm vi cho php, nht l i vi cc vt phm c kch
thc b nh l mng, si v.v... Mun khng ch nhit phi c thit b o v iu chnh
chnh xc, nh vy gi thnh s cao. Cng v th, i vi mi kim loi ngi ta ra mt kch
thc ti hn, nu vt phm dy hn - nn bin dng nng, mng hn - bin dng ngui.
+ T chc v tnh cht t ng nht hn so vi bin dng ngui nht l i vi kim loi c
chuyn bin th hnh v kch thc ln.
Mt loi khuyt tt b mt quan trng khi bin dng nng l lp oxyt trn b mt chi tit
i hi phi c nhng bin php kh b tip theo sau nh gia cng ct gt, nh bng v.v....
+ Nhc im na ca gia cng nng l khng ch kch thc v hnh dng vt phm v
th tch kim loi nng ln hn, kh tnh ton lng d chnh xc, nht l trong trng hp kim
loi b oxy ha. Thm vo khi lm ngui do ng sut nhit, hnh dng kch thc c th thay
i.
43
4.2. Cc c trng c tnh ca vt liu
4.2.1. bn tnh v do
4.2.1.1. Nhm c trng cho bn
- Gii hn n hi
h
[KG/mm
2
]: l ng sut tc dng ln nht m khi ngng tc dng ti
trng th vt liu khng b bin dng hoc bin dng do rt b.
Trong :
P
h
: l lc sinh ra ln nht vt liu khng b bin dng do [KG]
F: l tit din ban u [mm
2
].
- Gii hn chy
ch
,
0,2
[KG/mm
2
; MN/m
2
; MPa]: l gi tr ng sut m khi ng sut gy
ra do ti trng tc ng vt qa n th vt liu bt u bin dng do.
P
ch
: l ti trng tc ng ti thi im chy [KG]
F: l tit din ban u [mm2].
- Gii hn bn
B
[KG / mm
2
, MN/m
2
, MPa): l gi tr ng sut ln nht m khi ng sut
gy ra do tc ng ca ti trng vt qua n th vt liu b ph hy.
P: l ti trng tc ng ti thi im ph hy [KG] F: l tit din ca mu th [mm2].
4.2.1.2. Nhm c trng cho do
- gin di tng i ca vt liu (%):
l: chiu di ca mu sau khi ko l0: chiu di ban u ca mu
gin di tng i c trng cho tnh do ca vt liu.
- tht t i (%):
F
0
: l tit din ban u ca mu
F: l tit din mu ti v tr b ko t
4.2.2. Ch tiu c tnh di tc dng ca ti trng tnh m khng ph hy mu
cng l kh nng chng li bin dng do ca vt liu khi chu tc ng ca ti trng
thng qua mt vt cng tc ng ln vt liu.
4.2.2.1. cng Brinell (HB)
+ Ti trng tiu chun: P = 3000KG
+ Mi m: vin bi bng thp c ti cng, ng knh tiu chun ca vin bi d =
10mm
HB P (KG/mm
2
) F
F: din tch vt lm do vin bi gy ra trn b mt vt liu th
+) Phm vi ng dng vt liu mm (thp sau , hp kim ng, nhm)
4.2.2.2. cng Rocoel (HR)
44
C 3 thang A, B, C l HRA, HRB, HRC
* cng HRA
+ Ti trng tiu chun P = 60KG
+ Mi m: kim cng hoc hp kim cng hnh thp c gc nh 120
0
HRA = a - bh
a, b: l hng s thc nghim
HRA: l i lng khng th nguyn
+ Phm vi p dng: o cc vt liu rt cng (nh thp thm C, N)
* cng HRB
+ Ti trng tiu chun P = 100KG
+ Mi m: vin bi c ng knh d = 1/16 inch
+ Phm vi p dng: o tng t nh HB nhng p dng cho tm mng
* cng HRC
+ Ti trng: P = 150KG
+ Mi m: Kim cng, hp kim cng hnh thp c gc nh 120
0
+ Phm vi p dng: Dng o vt liu c cng cao nh thp sau khi ti
4.2.2.3. cng Vicken (HV)
+ Ti trng tiu chun P = 2 50 (KG)
+ Mi m c dng hnh chp c gc nh l 1360
+ Phm vi p dng: o vt liu c cng cao nhng mng
F: din tch vt lm (mm2)
4.2.2.4. cng t vi (H)
+ Ti trng: P = 1 500 (g)
+ Mi m: Kim cng hoc hp kim cng c gc nh l 120
0
o cng ny v quan st c din tch vt lm phi i km vi knh hin vi
+ Phm vi p dng: p dng o cng ca cc pha khc nhau trong t chc ca vt
liu.
4.2.3. Ch tiu c tnh di tc dng ca ti trng ng
Ti trng ng l ti trng tc ng ln vt liu di dng cc xung lc hay va p.
Ch tiu c trng: dai va p a
k
(KG.m/cm
2
; kJ/cm
2
)
dai va p l cng tiu ph ph hy mu c vt kha chia cho din tch ca tit din
ngang ch c vt kha.
4.2.4. bn ca vt liu di tc dng ca ti trng chu k (gii hn bn mi)
45
Ph hy mi l dng ph hy xy ra khi kim loi chu ti tc dng ca ti trng thay i
theo chu k theo mt quy lut bt k no . Hin tng mi ca vt liu m hu qu ca n l
ph hy mi c ht sc ch khi thit k cc chi tit my. Ph hy mi c cc c im sau:
+ Kh nng ph hy mi khng ph thuc vo thi gian m thng qua s lng chu k t
ti trng.
+ Nu ng sut thc t b hn mt gi tr xc nh th ph hy mi khng bao gi xy ra
d s lng chu k l rt ln. Gi tr ng sut ny gi l gii hn mi -1; -r (kG/mm
2
)
Cch xc nh gii hn mi bng cch xy dng ng cong mi
Nh vy, gii hn bn mi l gi tr ng sut m khi s chu k ti trng ln hn 10
7
mu
mi b ph hy.
+ Gii hn mi ph thuc vo bn cht ca vt liu v h s bt i xng ti trng c
trng cho chu k
+ Ph hy mi thng "nhy cm" vi yu t gy ra s tp trung ng sut
46
CHNG 5.
GIN TRNG THI ST - CCBON
Trong phn ny nghin cu v gin trng thi st - ccbon, cc khi nim c bn v
gang - thp, cc phng php nhit luyn, ha - nhit luyn, c - nhit luyn v s lc v cc
thit b nhit luyn. Do vy cn hiu c cc chuyn bin khi nung nng v lm ngui thng
qua gin trng thi Fe - C v cc gin c lin quan, bn cht ca cc t chc to thnh,
mi quan h gia cc t chc.
C s nghin cu gang - thp v tm hiu cc tnh cht ca n l gin trng thi Fe -
C. nghin cu gin trng thi Fe - C trc ht phi kho st cc c tnh ca cc nguyn
thnh phn.
5.1. Cc bon v st
5.1.1. Cc bon
Cc bon l nguyn t kim thuc nhm IV trong bng h thng tun hon v c th hai
dng th hnh: Grapht v kim cng. Trong iu kin bnh thng Grapht l dng th hnh n
nh cn kim cng khng n nh. Trong hp kim Fe - C, cc bon nguyn cht ch c th tn
ti dng Grapht - n c mng lc gic v rt mm.
5.1.2. St
St l nguyn t hp kim thuc nhm VII trong bng h thng tun hon, n thuc nhm
kim loi chuyn tip. Cng ging nh cc nguyn t khc n khng th tn ti dng tuyt i
tinh khit m thng tn ti di dng hp cht. St c cc tnh cht sau:
5.1.2.1. C tnh
- Gii hn bn ko
b
: 250 N/mm2
- Gii hn chy
0,2
: 120 N/mm2
- gin di tng i : 50 %
- tht t i : 85 %
- cng HB : 80 kG/mm2
- dai va p a
k
: 3000 kJ/m2
Nh vy so vi nhiu kim loi thng dng nh nhm, ng, st c bn, cng cao
hn hn, nhng vn cn thp so vi yu cu ca ch to c kh. l nguyn nhn ngi ta
hu nh khng dng st nguyn cht trong ch to c kh, m dng hp kim ca n v c c
tnh cao hn r rt.
5.1.2.2. Tnh th hnh
- Mng lp phng th tm tn ti hai khong nhit : Di 911
0
C c gi l Fe() v
t (1392 1539)
0
C c gi l Fe().
- Mng lp phng din tm tn ti khong (911 1392)0C c gi l Fe(). Do
mng lp phng din tm c mt mng Mv ln hn mng lp phng th tm nn khi nung
nng qu 910
0
C c chuyn bin th hnh t Fe() sang Fe().
47
5.2. Gin trng thi Fe - C
5.2.1. Gin trng thi
Theo l thuyt, gin trng thi Fe - C phi c xy dng t 100% Fe n 100%C
song do khng dng cc hp kim Fe - C vi lng cc bon nhiu hn 5% nn ta ch xy dng
gin n 6,67% cc bon tc l ng vi hp cht ha hc Fe
3
C. Trong thc t, Fe vi C tn
ti 3 dng hp cht l FeC, Fe
2
C, Fe
3
C song xmentt (Fe
3
C) n nh v thnh phn ha hc
mi nhit nh hn nhit nng chy nn dng Fe
3
C lm cu t.
Bng 5.1. Bng ta cc im
im %C Nhit im %C Nhit
A 0 1539 E 2,14 1147
H 0,1 1499 C 4,3 1147
J 0,16 1499 F 6,67 1147
B 0,51 1499 R 0,02 727
N 0 1392 S 0,8 727
D 6,67 1600 K 6,67 727
G 0 910 Q 0,006 0
5.2.2. Cc t chc ca hp kim Fe - C
Trn gin , ng ABCD l ng lng
ng AHJECF l ng c
5.2.2.1. Cc t chc mt pha
- Hp kim lng (L): l dung dch lng ca ccbon trong st, tn ti pha trn ng lng
ABCD.
- Xementit (k hiu l Xe hay Fe
3
C): l hp cht ha hc ca st vi cc bon - Fe
3
C, ng
vi ng thng ng DFK.
- Xementit th nht (XeI): l loi kt tinh t hp kim lng, n c to thnh trong cc
hp kim cha nhiu hn 4,3% v trong khong nhit (1147 1600)
0
C. Do to nn t pha
lng v nhit cao nn XeI c t chc ht to.
- Xementit th hai (XeII): l loi c tit ra t dung dch rn Auxtenit trong khong
nhit (727 1147)
0
C khi ha tan ca cacbon trong pha ny gim t 2,14% xung cn
0,8% do vy XeII c trong hp kim vi thnh phn cc bon ln hn 0,8%. Do to t pha rn v
48
nhit khng cao lm nn XeII c t chc ht nh hn, do c tit ra t Auxtenit nn
thng dng li bao quanh Auxtenit.
- Xemetit th ba (XeIII): l loi c tit ra t dung dch rn Ferit trong khong nhit
thp hn 7270C khi ha tan gii hn ca ccbon trong Ferit gim t 0,02% xung 0,006%.
XeIII c trong mi hp kim c thnh phn C ln hn 0,006% nhng vi lng rt t. Do to
nn t pha rn v nhit thp, kh nng khuch tn ca nguyn t rt km nn XeIII thng
dng mng li hay ht rt nh bn cnh Ferit.
Cc dng Xementit khng khc nhau v bn cht pha, ch khc nhau v kch thc ht v
s phn b do iu kin to thnh khc nhau.
- Ferit (k hiu l F hay ): l dung dch rn xen k ca cacbon trong Fe(), c mng lp
phng th tm nn kh nng ha tan ca cacbon trong Fe() l khng ng k, ln nht
727
0
C l 0,02% v nh nht nhit thng l 0,006%.
- Auxtenit (k hiu l As hay ): l dung dch rn xen k ca cacbon trong Fe( ), c mng
lp phng din tm nn kh nng ha tan cacbon ca Fe() kh ln, ln nht nhit
1147
0
C vi 2,14% v nh nht 727
0
C vi 0,8%C.
Auxtenit rt do v dai khi cc nguyn t khc ha tan vo khng nhng lm cng tng
ln v do dai gim i ng k m cn lm thay i ng hc chuyn bin do nh
hng ln ti nhit luyn.
5.2.2.2. Cc t chc 2 pha
- Peclit (k hiu l P hay [+Xe]): Peclit l hn hp c hc cng tch ca Ferit v Xementit
( + Xe) to thnh 727
0
C t dung dch rn Auxtenit cha 0,8%C. Trong Peclit c 88% Ferit
v 12% Xementit. T gin trng thi Fe - C ta thy trong qu trnh lm ngui, thnh phn
cacbon ca Auxtenit s bin i v khi n 727
0
C c 0,8%C (cc hp kim c lng cacbon nh
hn 0,8% th thnh phn Auxtenit bin i theo hng tit ra Ferit lm tng cacbon cn cc
hp kim c lng cacbon ln hn 0,8% th thnh phn Auxtenit bin i theo hng tit ra
Xementit lm gim cacbon, c 2 trng hp trn u a n lng cacbon trong Auxtenit l
0,8% 727
0
C). Lc , Auxtenit c 0,8% C s chuyn bin thnh hn hp cng tch ca Ferit
v Xementit:
Ty theo hnh dng Xmentit trong hn hp, ngi ta chia ra 2 loi peclit l peclit tm
v peclit ht (Peclit tm Xe dng tm phin cn Peclit ht th Xe dng ht). Peclit l hn
hp c hc nn c tnh cht trung gian. Kt hp gia tnh do, dai ca v cng, dn ca Xe
nn ni chung P c cng, bn cao, tnh do dai thp. Tuy nhin c tnh ca n c th thay
i trong phm vi kh rng ph thuc vo ht ca Xe.
- Ledeburit (k hiu l Le hoc [+Xe] hay [P+Xe]): Ledeburit l hn hp c hc cng
tinh, kt tnh t pha lng c nng 4,3%C 1147
0
C.
Lc u mi to thnh n gm v Xe (trong khong 727
0
C 1147
0
C). Khi lm ngui
xung di 727
0
C, chuyn bin thnh P do vy Ldeburit l hn hp c hc ca Peclit v
Xementit. Nh vy cui cng Ldeburit c 2 pha l v Xe trong Xe chim t l gn 2/3
nn Leeburit rt cng v dn.
5.2.3. Qu trnh kt tinh ca hp kim Fe-C
5.2.3.1. Phn pha trn ng c AHJECF
49
- Khu vc c thnh phn (0,1 0,51) %C:
Khi lm ngui n ng lng AB, hp kim lng s kt tinh ra dung dch rn trc. Khi
h nhit xung ti 1499
0
C, hp kim c 2 pha l dung dch rn cha 0,1%C v dung dch
lng cha 0,51%C nn xy ra phn ng bao tinh to ra dung dch rn Austenit cha 0,16%C.
- Khu vc c thnh phn (0,51 4,3) %C:
Khi lm ngui hp kim ti ng lng BC n s kt tinh ra . Cc hp kim c thnh phn
t (0,51 2,14) %C kt thc kt tinh bng s to thnh dung dch rn cn cc hp kim c
thnh phn t (2,14 4,3) %C kt thc kt tinh bng s kt tinh ca dung dch lng c thnh
phn ng vi im C to ra 2 pha c thnh phn ng vi im E v Xe 1147
0
C.
Hn hp c hc trn gi l hn hp c hc cng tinh Ledeburit
Khi T > 727
0
C t chc Le gm [ + Xe] Khi T < 727
0
C t chc Le gm [P + Xe]
5.2.3.2. Phn pha di ng c AHJECF
Ti 727
0
C c thnh phn 0,8%C s chuyn bin thnh P l hn hp ca 2 pha v
Xe gi l hn hp c hc cng tch.
5.3. Phn loi hp kim Fe - C theo gin trng thi
phn loi hp kim Fe - C ngi ta da vo hm lng ca cacbon trong hp kim .
5.3.1. Thp
L hp kim ca Fe vi C m hm lng C trong n nh hn 2,14%. Do vy, ta c th phn
ra lm 3 loi thp.
- Thp trc cng tch: Thp c hm lng cacbon < 0,8%
T chc ca thp trc cng tch l (P + )
- Thp cng tch: Thp c thnh phn cacbon = 0,8%. T chc ca thp cng tch l hn
hp c hc cng tch P.
50
- Thp sau cng tch: L thp c hm lng cacbon nm trong khong (0,8 2,14) %. T
chc ca thp sau cng tch l P + XeII. Lng XeII t c tit ra di dng mng li bao
quanh ht P nn c tnh dn cao chnh v vy, trn thc t ngi ta ch dng thp c hm lng
cacbon nh hn 1,3%.
51
5.3.2. Gang
L hp kim ca Fe vi C m hm lng C trong n ln hn 2,14% v nh hn 6,67%. Da
vo hm lng cacbon v tng t i vi thp, ta c th phn ra lm 3 loi gang sau:
- Gang trc cng tinh l loi gang c hm lng cacbon < 4,3%.
T chc ca gang trc cng tinh l P + XeII + Le. y l loi gang thng c s dng
trong thc t
- Gang cng tinh l loi gang c hm lng cacbon l 4,3% T chc ca gang cng tinh l
Le
Gang sau cng tinh: l loi gang c hm lng cacbon ln hn 4,3%
T chc ca gang sau cng tinh l Le + XeI
Cc loi gang trn c gi chung l gang trng, cacbon trong gang trng u tn ti di
dng Xe.
52
5.3.3. c im c tnh ca thp v gang theo gin trng thi
5.3.3.1. Thp
- Thp trc cng tch, lng cacbon t nn lng Xe cng t v vy thp c tnh do cao.
- Thp sau cng tch v cng tch, hm lng cacbon tng nn t l pha Xe tng do vy lm
tng cng, tnh dn ng thi lm tht t i , gin di tng i gim xung. V
nhng l do trn m trn thc t, ngi ta khng dng thp c hm lng cacbon qu cao (%C
> 1,3%).
5.3.3.2. Gang
Gang sau cng tch c lng Xe qu nhiu gy dn v cng, khng c kh nng ct gt do
vy khng c s dng. Thc t, ngi ta s dng gang trc cng tch c hm lng cacbon
nh hn 3,5%.
5.4. Cc nhit ti hn hp kim Fe - C theo gin trng thi
5.4.1. Nhit phn ng cng tinh (T = 1147
0
C)
Vi hm lng cacbon ln hn 2,14% c dng xc nh ch nu luyn ca hp
kim.
5.4.2. Nhit phn ng cng tch (T = 727
0
C)
[F + Xe] (khi lm ngui) v [F + Xe] (khi nung).
Hm lng cacbon ln hn 0,02% v c p dng nhiu trong nhit luyn l ng A1.
Trong thc t, nhit chuyn bin khi nung nng v lm ngui bao gi cng khc vi
gin . biu th qu trnh nung nng khi c s chuyn bin pha trn thc t ngi ta gi
l ng AC1 v khi lm ngui l ng Ar1
5.4.3. Nhit ng gii hn ha tan ca Ferit () trong Auxtenit ( ) l ng A3
Nhit gii hn ha tan c thay i theo hm lng cacbon gi l ng A3. Khu
nung vt qua nhit AC3 th kt thc qu trnh ha tan ca Ferit () vo Auxtenit (). ng
thi, khi lm ngui xung nhit nh hn Ar3 th bt u tit ra Ferit () t Auxtenit().
53
Nh vy: T
0
Ar
3
< T
0
A
3
< T
0
Ac
3
ngha: Dng chn ch nhit luyn thp trc cng tch.
5.4.4. Nhit ng gii hn ha tan ca Xementit (Xe) vo Auxtenit ( ) l ng
Acm
Nhit gii hn ha tan c thay i theo hm lng cacbon gi l ng Acm. Khi
nung vt qua nhit Accm th kt thc qu trnh ha tan ca Xementit (Xe) vo Auxtenit ().
ng thi, khi lm ngui xung nhit nh hn Arcm th bt u c s tit ra Xementit (Xe)
t Auxtenit ().
Nh vy: T
0
Arcm < T
0
Acm < T
0
Accm.
54
CHNG 6
CC CHUYN BIN XY RA
KHI NUNG V LM NGUI THP
Nhit luyn thp chim a v ch yu trong nhit luyn ni chung v l mt khu quan
trng, khng th thiu c trong ch to c kh, s d nh vy v thp c s dng nh l vt
liu ch yu v quan trng nht trong s cc kim loi ng thi c th p dng nhiu phng
php nhit luyn khc nhau ci bin c tnh v tnh cng ngh ca n.
Tc dng ca nhit luyn l 2 im sau:
- Lm tng bn, cng, tnh chng mi mn ca chi tit bng thp (gang) m vn bo
m yu cu v do v dai. Do vy c th lm cho chi tit chu c ti trng ln hn
hoc c th lm nh, gn hn, s dng c bn, lu hng hn.
Trong thc t sn xut c kh thy r tc dng ny. Nhiu loi thp sau khi nhit luyn
bng cch ti + ram bn, cng tng ln 2 - 3 ln (tuy do dai c gim) rt c li trong
vic ho bn cc chi tit ny, cc chi tit my chu ma st nh bnh rng, trc ... Nu khng ho
bn bng nhit luyn rt chng mn, hng (thi hn lm vic gim i t hng chc n hng
trm ln). i vi dao ct, khun rp tc dng ny ca nhit luyn li cng c ngha quyt
nh. Cc sn phm ny nu khng qua ti v ram th khng th lm vic c. Mt trong
nhng yu t quan trng quyt nh cht lng cc sn phm c kh l trnh ca nhit luyn.
- Ci thin tnh cng ngh
Ngoi tc dng ho bn k trn, nhit luyn cn c kh nng ci thin tnh cng ngh. Khi
thnh hnh sn phm khng th khng ch n tnh thch ng ca thp i vi cc phng
php gia cng khc nhau: c, rn hn, ct, gt ... Ci thin cc tnh cng ngh lm qu trnh
gia cng ch to c thun li v c th tin hnh vi nng sut cao hn, gp phn nng cao
sut lao ng. Trong ch to c kh thng gp hin tng sau khi rn, thp b bin cng mt
phn rt kh (c trng hp khng th ct gt, trong trng hp ny phi tin hnh nhit luyn
bng phng php thch hp () cng gim i, ct gt tr nn d dng. i vi thp cacbon
thp, cng ca n trng thi qu thp cng kh ct gt phi tin hnh thng ho tng
thm cng m bo ct gt d. p dng cc phng php nhit luyn thch hp gia cc
khu gia cng c kh l mt trong nhng bin php nng cao nng sut lao ng trong ngnh c
kh (nh nng cao tc ct gt, kh nng rp su ...)
Do tc dng quan trng nh vy nn hu ht cc chi tit quan trng cc my
u c qua nhit luyn. V d chi tit qua nhit luyn trong t - my ko chim (70-
80)% trong my cng c (60 - 70)%, tt c cc dng c u phi nhit luyn.
6.1. Khi nim v nhit luyn
6.1.1. nh ngha
L phng php gia cng kim loi bng cch nung kim loi ti mt nhit xc nh, gi
nhit mt thi gian v lm ngui vi tc ngui c xc nh trc nhm t c t chc
v tnh cht ca vt liu kim loi theo yu cu.
m t cng ngh nhit luyn dng h to T
0 - t
:
55
Khi nhit luyn khng c php nung nng kim loi n trng thi nng chy hay chy
b phn. Trong mi qu trnh nhit luyn kim loi lun lun trng thi rn, hnh dng v kch
thc ca sn phm hu nh khng thay i hoc thay i rt t.
6.1.2. Cc c im ca nhit luyn
- Trong qu trnh nhit luyn th sn phm khng thay i v hnh dng v kch thc m
ch thay i v t chc v c tnh ca vt liu.
- Cc thng s cng ngh c xc nh nh gin trng thi ca cc loi hp kim.
- Sn phm sau khi nhit luyn phi thu c y cc thng s ca hp kim.
6.1.3. Cc yu t c trng cho qu trnh nhit luyn
Cc yu t quan trng nht c trng cho qu trnh nhit luyn l: nhit nung, thi gian
gi nhit v tc lm ngui.
- Nhit nung nng t
0
nung l nhit cao nht phi t n khi nung nng nhit.
- Thi gian gi nhit g.n l thi gian cn thit duy tr kim loi nhit nung.
- Tc ngui vngui l gim ca nhit theo thi gian sau khong thi gian gi
6.1.4. Phn loi nhit luyn
Tu theo v tr ca nhit luyn trong qu trnh gia cng c kh, ngi ta phn n thnh 2
nhm:
- Nhit luyn s b: l nhng dng nhit luyn m sn phm sau nhit luyn cn tip tc
gia cng c kh.
- Nhit luyn kt thc: l dng nhit luyn m sn phm sau nhit luyn khng tip tc gia
cng.
6.2. Cc chuyn bin xy ra khi nung thp
6.2.1. M t th nghim
S dng mu th nghim l thp cha 0,8% cacbon, c t chc l Peclit (P=[+Xe]) lm
hng lot mu c kch thc v hnh dng ging nhau v tin hnh nung ti nhit ln hn
nhit Ac1. Gi cc mu ti nhit nung vi cc thi gian khc nhau sau tin hnh lm
ngui nhanh. o lng chuyn bin P thnh theo thi gian.
56
Trn c s o lng chuyn bin , ta xy dng ng cong phn trm lng theo thi
gian t: % = f(t)
ng cong trn chnh l ng cong ng hc chuyn bin P thnh . OA: giai on
phi thai, bt u to cc trung tm sinh mm.
AB: giai on bt u chuyn bin P thnh . giai on ny, c s thay i nng lng
t do.
G = G
th tch
+ G
b mt
+ G
n hi
Do vy, ta thy rng qu trnh to mm trng thi rn l kh khn v chm hn do bin
thin nng lng cao hn.
BC: giai on chuyn bin xy ra nhanh do lng mm to ra nhiu v kh nng ln ln
mnh do G
n hi
cha qu ln.
CD: giai on chuyn bin chm li do G
n hi
ln
6.2.2. Nhit chuyn bin Peclit thnh Auxtenit
6.2.2.1. ng cong ng hc chuyn bin khi nung nng thp cng tch
T gin trng thi Fe-C thy rng chuyn bin P thnh xy ra 727
0
C, nhng iuny
ch ng vi khi nung nng bng tc v cng b. Vi tc nung nng thc t, nhit ti
xy ra chuyn bin ny lun lun cao hn 727
0
C, tc nung cng ln, nhit xy ra
chuyn bin cng cao v chuyn bin thc t xy ra trong mt khong nhit . iu ny c
th hin trn gin chuyn bin p thnh .
57
(1): ng bt u qu trnh chuyn bin P
(2): ng kt thc qu trnh chuyn bin P
S dng 2 trc tra to l thi gian v nhit , ta c th t trn cc ng biu
din tc nung nng xt nh hng ca tc nung n nhit chuyn bin. Nu nung
nng vi tc v1 th thi im bt u v kt thc qu trnh chuyn bin l a1, b1 cn nu
nung nng vi tc v2 ln hn v1
l im a2, b2. Do ta thy rng tc
nung nng cng cao, chuyn bin P
xy ra nhit cng cao v vi
thi gian cng ngn.
ngha ca vic xy ra dng
ng cong ng hc chuyn bin P
:
- Tnh c nhit bt u v kt
thc chuyn bin P vi cc tc
nung khc nhau. T nh ra cng
ngh nhit luyn.
- Xc nh mc n nh ca cc
pha ph thuc vo thng s cng ngh
6.2.2.2. ng cong ng hc chuyn bin khi nung nng thp v sau cng tch
58
- Thp trc cng tch: i vi thp trc cng tch t chc bao gm P + F. Nn c
chuyn bin hon ton thnh cn nung thp vt qu nhit Ac3. Khi ng cong ng
hc c dng nh sau:
(1): ng cong bt u qu
trnh chuyn bin P
(2): ng cong kt thc qu
trnh chuyn bin P
(3) ng cong bt u ho
tan F
(4): ng kt thc ho tan F
- Thp sau cng tch: i vi
thp sau cng tch t chc bao
gm P + Xe
II
. Nn c chuyn
bin hon ton thnh cn nung thp ti nhit ln hn nhit Accm. Khi ng cong
ng hc c dng nh sau:
(1): ng cong bt
u qu trnh chuyn bin P
(2): ng cong kt
thc qu trnh chuyn bin P
(3) ng cong bt
u ho tan XeII
(4): ng kt thc
ho tan XeII
6.2.3. C ch hnh thnh khi nung
Qu trnh nung nng thp cng tch l qu trnh chuyn ho
P[F
0,02
+ Xe
6,67
]
0,8
Qu trnh ny ch xy ra khi c s ba ng v nng lng m ba ng v thnh phn ho
hc l nguyn nhn ch yu to ra ba ng nng lng. Qu trnh ba ng to ra nhng
vng c thnh phn cacbon gn bng 0,8%. ranh gii gia Xe v F lun c hm lng cacbon
cao nht nn thun li cho qu trnh to mm. Do vy, mm u tin s xut hin trn ranh
gii 2 pha F v Xe. Cc mm pht trin, thc hin qu trnh chuyn bin P .
59
Tc pht trin ca mm v 2 pha Xe v F l khc nhau
Nhn thy C
/F
<< C
/Xe
nn v
/F
> v
/Xe
v vy F b ho tan ht trc sau Xe mi b
ho tan ht vo .
Qu trnh trn c th m t bng hnh v bn di:
6.2.4. ht ca v biu din ht trn gin trng thi
Khi nung nng n nhit AC1 trong thp xy ra chuyn bin P . Chuyn bin ny
cng c c ch nh qu trnh kt tinh. To mm v pht trin mm. Cc mm c to ra trn
b mt phn chia gia 2 pha F v Xe. Nh vy, bin gii gia 2 pha F v Xe trong P rt nhiu
nn ny sinh nhiu mm v khi kt thc chuyn bin bao gi cng c nh min. Chuyn
bin P bao gi cng lm nh ht. Sau khi thu c nh mn nhit AC1, nu tip
tc nng cao nhit , ht s tip tc pht trin nh qu trnh st nhp cc ht vi nhau. S
pht trin cc ht ph thuc vo nhit nung v thi gian gi nhit. Nhit nung cng cao,
thi gian gi nhit cng di th ht cng ln.
60
6.3. Cc chuyn bin xy ra khi lm ngui thp
Nu cc thp c nung nng n nhit thp hn Ac1, trong thp cha c chuyn bin
g, do khi lm ngui tip theo cng khng c chuyn bin g. y, ch xt trng hp lm
ngui thp c nung ti trng thi (ln hn nhit Ac1) v n gin ch xt cho thp
cng tch. V phng thc lm ngui c phn ra 2 trng hp: lm ngui ng nhit v lm
ngui lin tc.
6.3.1. Cc chuyn bin xy ra khi lm ngui ng nhit Auxtenit
6.3.1.1. M t th nghim: Lm th nghim vi thp cng tch (0,8%C)
Lm hng lot mu c hnh dng v kch thc nh nhau. Nung n trng thi hon ton ,
gi nhit t c s ng u ton b th tch c t chc . Tin hnh lm ngui xung
di nhit Ac1, gi ng nhit cc nhit khc nhau. Do chuyn bin ca thnh P. Trn
c s xy dng th lng chuyn bin theo thi gian.
6.3.1.2. nh hng ca qu ngui n chuyn bin
61
Trn l thuyt P i vi thp cng tch l 727
0
C song cng ging nh khi nung
nng, chuyn bin ny khng xy ra 727
0
C m nhit thp hn. Nh vy, chuyn bin
xy ra vi qu ngui T = T
A1
- T
Ar1
. Tc chuyn bin thnh hn hp c hc cng tch
P ph thuc vo cc yu t sau:
- S chnh lch gia nng lng t do ca hn hp F + Xe v . qu ngui T cng
ln th s chnh lch ny cng nhiu khi cng d chuyn bin thnh hn hp F + Xe.
- Tc khuch tn ca cacbon. Chuyn bin thnh F v Xe l chuyn bin khuch tn
v cacbon phn b u trong phi sp xp li to nn 2 pha c thnh phn cacbon rt
khc nhau l F (hu nh khng cha cacbon) v Xe (cha 6,67% cacbon).
6.3.1.3. Gin chuyn bin ng nhit ca qu ngui
(1) ng bt u xy ra qu trnh chuyn bin P
(2) Kt thc qu trnh chuyn bin P
6.3.1.4. Cc sn phm ca s phn ho ng nhit ca Auxtenit qu ngui
- Chuyn bin Peclit (500 727)
0
C:
+ Chuyn bin P xy ra vi s to thnh hn hp F + Xe dng tm. Nu qu ngui
phn ho nhit st A1 tc ng vi qu ngui b (t < 50
0
C) s c hn hp ca F +
Xe, trong Xe dng tm c kch thc ln. Hn hp gi l Peclit.
+ Nu qu ngui phn ho nhit thp hn (vi T= 500 n 100
0
C) cng c hn
hp c hc ca F + Xe trong Xe dng tm vi kch thc ht b. Hn hp ny gi l
Xoocbit (X).
62
+ Nu qu ngui c phn ho nhit thp hn na khong 500 600
0
C ng vi
nhit khi qu ngui km n nh nht, khi cng c hn hp c hc F + Xe trong
Xe cng dng tm xong b hn dng tm Xoocbit. T chc ny gi l Trutxtit (T).
Vy Peclit, Xoocbit, Trutxtit u l hn hp c hc ca F + Xe nhng vi nh mn ca
Xe khc nhau. Do vy, khi tng qu ngui, s mm to ra cng nhiu do hn hp cng
tr nn nh mn v cng, bn cng cao.
- Chuyn bin trung gian (240
0
C 500
0
C)
di 500
0
C, qu ngui phn ho thnh hn hp c hc ca F v Xe vi c ch v c
im ring. Chuyn bin ny gi l chuyn bin trung gian to nn t chc Bainit (B). Ngi ta
phn ra thnh 2 loi Bainit l: Bainit trn (Bt) v Bainit di (Bd) trong Bt c to ra t
(350 500)
0
C cn Bd c to ra t (240 350)
0
C.
Bainit cng gn 2 pha l F v Xe, nhng trong Xe c dng tm rt nh mn. c im
ca chuyn bin ny l xy ra khng hon ton, tc l sau chuyn bin vn cn mt lng d.
C tnh ca 2 loi Bainit cng khc nhau Bd c cng, bn cao hn ng thi vn c
do, dai nn c dng nhiu hn.
6.3.1.5 Gin chuyn bin ng nhit qu ngui ca thp trc cng tch v sau
cng tch
6.3.2. Chuyn bin P khi lm ngui lin tc
Trong thc t, nhit luyn hay dng cch lm ngui lin tc, tc l nhit lun lun gim
theo thi gian. So vi loi gin chuyn bin ng nhit, phn trn ca ng cong ch "C"
ca loi gin lm ngui lin tc dch chuyn sang phi v xung di mt cht. Do vy, v
nguyn tc c th s dng gin ng nhit thay cho trng hp lm ngui lin tc m khng
b sai s ln. Khi lm ngui lin tc c cc c im sau:
+ Vi cc tc ngui khc nhau s t c cc t chc khc nhau.
63
Gi s lm ngui vi tc v1 th s phn ho thnh F + Xe nhit cao nn Xe c
dng tm th. Khi lm ngui vi tc v2 th vn phn ho thnh F + Xe nhit thp hn
nn Xe thu c s nh mn hn. Cn khi lm ngui vi tc v3 s thu c t chc Truxtit
xong khng hon ton sau bin thnh Mactenxit.
+ Tnh n nh ca qu ngui tng do ng cong ch "C" dch sang bn phi.
+ T chc Bainit ch t c khi lm ngui ng nhit.
* ngha: Xc nh tc ngui hp l nhm thu c cc t chc sau nhit luyn theo
yu cu ca sn phm.
* C ch hnh thnh Peclit
P-ban u c dng hnh cu (to cc qu cu Peclit)
Nu gi nhit cc nhit khc nhau, qu cu P pht trin v c th to thnh cc dng
tm ln P, tm nh X, hay dng kim T.
6.3.3. Chuyn bin ca khi lm ngui nhanh - chuyn bin Mactenxit
6.3.3.1. Khi nim:
Khi tin hnh lm ngui tht nhanh xung nhit thp. Cacbon khng kp khuch tn
nn ton b cacbon trong gi li trong mng ca Ferit (
0,8%
0,8%
) gi l chuyn bin
Mactenxit.
Theo gin trng thi, %C trong ln nht l 0,02% nn khi %C trong l 0,8% s to
ra t chc qu bo ho cacbon trong do vy to ra t chc khng cn bng ca gi l t
chc Mactenxit (M).
64
6.3.3.2. Tc ngui ti hn xy ra chuyn bin Mactenxit
Tc ngui nhanh chuyn bin M phi ln hn hay bng mt gi tr ti hn, tc ng
vi cc ng biu din khng ct ng cong ch "C"
t
th
: l thi gian km n nh nht ca qu ngui
T
0
: l nhit ng vi thi gian ti hn
T
1
: l nhit nung
Vi mi loi thp xc nh th c mt tc ngui ti hn xc nh. Vi mi v
ng
> v
ng.t.h
u cho chuyn bin Mactenxit.
6.3.3.3. c im ca chuyn bin Mactenxit
- Ch xy ra khi tc ngui ln hn mt tc ngui xc nh
- Ch xy ra khi lm ngui lin tc trong mt khong nhit xc nh vi nhit bt
u M
s
v kt thc l M
f
. trong khong M
s
M
f
nu ta dng lm ngui th chuyn bin M b
dng li.
V tr ca hai im M
s
v M
f
ca chuyn bin M ch ph thuc vo thnh phn cacbon v
nguyn t hp kim trong , ngoi ra khng ph thuc vo cc yu t khc k c tc ngui
nhanh hay chm. Auxtenit cng cha nhiu cacbon v nguyn t hp kim (Si, Al, Co) th cc
im M
s
v M
f
cng h thp.
65
- Chuyn bin M xy ra theo dng bng n: Cng mt lc to ra hng lot cc kim M v
pht trin vi tc rt nhanh (108cm/s). S va p ca cc kim M to ra cc vt nt t vi
trong t chc M.
- Chuyn bin M xy ra nhit thp (thng < 200
0
C), cacbon hu nh khng khuch
tn nn gi nguyn v tr hoc nu c dch chuyn th dch chuyn x < a
Mng chuyn thnh mng tng ng l mng A
1
chuyn thnh mng A
2
theo c ch
trt mng gy x lch mng nn b bin cng. Cc nguyn t cacbon i vo l hng khi 8
mt ca mng lm gin chiu cao ca mng to ra mng M l mng chnh phng th tm.
Gia mng v M c mi quan h
- Mt (110) ca M // mt (100) ca
- Mt (111) ca(M) // mt (110) ca
C ch trt mng:
Cacbon ng sn l hng khi 8 mt lm gin chiu cao
ca mng to mng chnh phng th tm.
* Chuyn bin M l chuyn bin khng hon ton:
66
Khi kt thc qu trnh chuyn bin, trong t chc M bao gi cng cn mt lng d. (
d: l t chc tn ti trong M nhit thng).
Nguyn nhn: Do th tch ring ca M ln hn th tch ring ca m c th l
Nn khi chuyn bin thnh M s to trng ng sut d qu ln do vy chuyn bin
dng li v tn ti d.
Lng d trong thp ph thuc vo cc yu t sau:
+ V tr im M
f
. im M
f
cng thp di 200C th lng d cng nhiu. Vy mi yu
t hm h thp im Mf u lm tng lng d.
+ Thnh phn ho hc ca : Ta bit rng lng cacbon trong 2 pha v M l bng nhau
khi hm lng cacbon ca M cng cao th chnh phng c v th tch a
ring cng ln nn cng nhiu khng chuyn bin c do vy cng nhiu d.
* Nhit bt u v kt thc chuyn bin:
M thay i theo thnh phn ho hc ca thp vi thp cacbon v cc nguyn t hp kim th
M
s
v M
f
nh.
6.3.3.4. C tnh ca M
* cng ca M:
Mactenxit l dung dch rn qu bo ho ca cacbon trong , do vy cng ca M ch
ph thuc vo lng cacbon trong n. Cacbon cng cao, chnh phng ca M cng ln,
mng tinh th cng x lch, cng cng cao, kh nng chu mi mn tt.
Thp c lng cacbon qu thp (%C < 0,25%) th M c to ra khng th t c
cng cao, khng chng mi mn. Thng thng dng thp c hm lng cacbon ln hn
0,4% th M to ra c cng cao mi kh nng chng mi mn xong vi thp c %C >
0,6% th lng d sau chuyn bin M nhiu, lc ny cng ca thp l cng chung ch
yu l ca M v d do s thp hn cng ca bn thn pha M.
67
* dn ca M:
Nhc im ca M l tnh dn cao, c im ny c lin quan n cng v ng sut d
trong n. Tuy nhin, tnh dn ca M cng dao ng trong mt phm vi kh rng ph thuc vo
mt s yu t sau:
+ cng ca M cng cao th th dn cng ln, do vy M cng cha nhiu cacbon th cng
cng v cng dn. Tuy nhin, vi cng thnh phn cacbon nh nhau, cng nh nhau nhng
tnh dn c th khc nhau nu kch thc ht M khc nhau.
+ ng sut d to thnh c nh hng ln n tnh dn gm c ng sut nhit (do thay i
nhit xut hin khi nung v lm ngui) v ng sut t chc (do s chuyn bin t chc).
6.4. CHUYN BIN KHI NUNG THP TI
Sau khi ti, t c t chc M v mt lng d do vy, ngi ta phi nung nng li
n cc nhit thp hn Ac1. Nguyn cng ny c gi l ram. Mc ch ca vic lm trn
l a t chc sau khi ti v t chc n nh hn.
6.4.1. Tnh khng n nh ca M v d
Theo gin trng thi Fe - C, t nhit thng n 727
0
C t chc n nh ca thp l
hn hp + Xe (gi chung l P), nh vy M v d l hai pha khng n nh v c xu hng
tr v trng thi t chc n nh k trn.
M l dung dch rn qu bo ho ca cacbon trong Fe(), lng cacbon ca M bng lng
cacbon ca . Khi nung nng, bo m cng ca thp ti phi nung nng ti nhit d
thch hp cacbon ho tan vo , khi lm ngui nhanh tip theo lng cacbon cc
nh li trong , do tr nn qu bo ho. Phn cacbon vt qu gii hn ho tan lun
lun c xu hng i ra khi cc v tr xen k cc l hng, tp trung v mt vng no , kt
hp vi st to nn Xe. Xu th chuyn bin ca M s l:
(M) Fe(c) Fe() + Fe3C (Xe)
Chnh phng th tm Lp phng th tm
l dung dch rn ca cacbon trong Fe(). trng thi n nh Fe() vi mng lp
phng din tm khng th tn ti di 727
0
C, ti cc nhit ny Fe() c xu hng
chuyn sang Fe() vi lng ho tan cacbon rt t, c th coi nh st nguyn cht v lng
cacbon tha ra cng to nn Xe. Xu th chuyn bin ca s l:
Fe(C) Fe() + Fe3C (Xe)
Tuy c hai pha M v u khng n nh v c xu hng chuyn bin thnh hn hp +
Xe, nhng iu kin c xy ra c hay khng li ph thuc ch yu vo nhit . Nung nng,
68
tc l cung cp nng lng cho s dch chuyn cc nguyn t s lm cho chuyn bin trn xy
ra c d dng. nhit thng, qu trnh chuyn bin xy ra v cng chm c th coi bng
khng.
Cn ch rng, khi nung nng M v d khng chuyn bin ngay thnh hn hp ca +
Xe m bao gi cng qua t chc trung gian l Mactenxit ram.
6.4.2. Cc chuyn bin xy ra khi ram
phn tch cc pha to thnh trong qu trnh ram c th dng phng php phn tch t
chc bng ria Rnghen hay phng php o gin n. o gin n l phng php thng dng
xc nh cc chuyn bin khi ram, n da trn s khc nhau v th tch ca P, M v (V
M
>
V
p
> V