11.

METODY DOWIADCZALNE
11.1. Kryteria podobiestwa przepyww
Szczeglne znaczenie w dziedzinie okrtownictwa, lotnictwa, budownictwa wodnego i wielu innych dziaach techniki, w ktrych dla konstruktora wa na jest mo liwie dokadna znajomo zjawisk przepywowych, maj b a d a n i a m o d e l o w e . Zezwalaj one bowiem na przewidywanie zachowania si projektowanej konstrukcji, jeszcze nie zrealizowanej - co zapewnia zwikszenie jej bezpieczestwa i zmniejszenie ryzyka finansowego. Zbadamy obecnie warunki konieczne, ktre musi spenia zjawisko modelowe, aby wyniki dowiadcze prowadzonych na modelu odnosiy si z dostateczn dokadnoci do zjawisk rzeczywistych w penej skali. S to tzw. k r y t e r i a p o d o b i e s t w a , ktre znajduj zastosowanie nie tylko w dowiadczalnej mechanice pynw, ale tak e w wielu innych gaziach fizyki dowiadczalnej, jak np. w technice cieplnej.

Rys. 11.1

Pierwszym kryterium musi by kryterium geometrycznego podobiestwa modelu i obiektu rzeczywistego - byoby bowiem nierozsdne przypuszczenie, e wyniki bada modelowych mo na przenosi na obiekt rzeczywisty w przypadku zasadniczej

311

r nicy ksztatu. Kryterium to bdzie spenione, je eli wszystkie stosunki wsprzdnych odpowiadajcych sobie punktw (rys. 11.1) s stae

xr y z = r = r = kl , xm y m zm

(11.1)

gdzie k l jest skal geometryczn. Dzielc wsprzdne i parametry geometryczne obiektu i modelu przez dowolnie wybrany parametr geometryczny otrzymamy bezwymiarowe wsprzdne i parametry geometryczne:

xr = x = m

xr , lr xm , lm

yr = ym =

yr , lr ym , lm

zr =

z z = m . m zm zr , lr

(11.2)

Wynika std, e wsprzdne bezwymiarowe odpowiadajcych sobie punktw obiektu rzeczywistego i modelu s sobie rwne:

x r = xm ,

yr = ym ,

zr = zm ,

(11.3)

gdy na mocy (11.1) mamy lr lm = k l . Drugie kryterium, nazywane k r y t e r i u m p o d o b i e s t w a k i n e m a t y c z n e g o , mwi o koniecznoci wystpowania podobiestwa geometrycznego midzy obrazami przepyww wok modelu i wok obiektu rzeczywistego. Oznacza ono, e w odpowiadajcych sobie punktach stosunki prdkoci i przyspiesze musz zachowywa stae wartoci:

Vr = kV , Vm

wr = kw , wm

(11.4)

gdzie wspczynniki kV i k w s , odpowiednio, skal prdkoci i skal przyspieszenia. Podobiestwo kinematyczne przepywu wynika bezporednio z podobiestwa geometrycznego oraz z podobiestwa dynamicznego, zgodnie z ktrym wieloboki si w przepywie modelowym i w przepywie rzeczywistym musz by podobne. Kryterium podobiestwa kinematycznego bdzie spenione jeli wszystkie pola wielkoci fizykalnych (pola: prdkoci, przyspieszenia, temperatury, gstoci itd.), wystpujce rwnoczenie we wsplnym obszarze przestrzennym, bd podobne

r = k , m

(11.5)

gdzie stosunek k jest skal podobiestwa wielkoci . Przechodzc do wielkoci bezwymiarowych opisujcych pola fizykalne:

312

r =

r , (Q r )

m =

m , (Q m )

(11.6)

gdzie (Q r ) i (Q m ) s wielkociami odniesienia (rys. 11.1), stwierdzamy, e bezwymiarowe funkcje i przybieraj rwne wartoci w odpowiadajcych r m sobie geometrycznie punktach tych pl

( x r , y r , z r ) = ( x m , y m , z m ). r m

(11.7)

Rozcigajc pojcie podobiestwa rwnie na pola fizykalne niestacjonarne i wprowadzajc skal czasu k t

tr = kt tm

(11.8)

oraz bezwymiarowe czasy t r i t m w analogii do bezwymiarowych wspczynnikw przestrzennych (11.2), dochodzimy do g w n e g o t w i e r d z e n i a o p o d o b i e s t w i e z j a w i s k : dwa porwnywane zjawiska s podobne jeli daj si przedstawi w formie bezwymiarowej identycznym ukadem rwna z identycznymi warunkami brzegowymi i pocztkowymi.
Przedstawimy przykad zastosowania podanego twierdzenia do zagadnie laminarnego ruchu cieczy lepkiej, opisywanego ukadem rwna (8.38). Ukad ten wraz z warunkami pocztkowymi i brzegowymi sprowadzamy do postaci bezwymiarowej, wyra ajc wielkoci wymiarowe przez wielkoci odniesienia i parametry bezwymiarowe:

t = T t , x = l x, y = l y, z = l z , r r r r V = U V , F = g F , p = p0 p,

(11.9)

gdzie g jest przyspieszeniem ziemskim. Po podstawieniu i odpowiednim uporzdkowaniu otrzymamy:

r div V = 0 , r r r r r r l V + V V = g l F p0 grad p + v V . 2 2 U T t Ul U U

(11.10)

313

Jak std wida dwa przepywy cieczy lepkiej bd podobne wwczas, gdy bezwymiarowe stae parametry - p a r a m e t r y p o d o b i e s t w a , utworzone z charakterystycznych dla przepywu staych wielkoci: p0 , U , , , l :

Str = l UT Fr = U gl Eu = Re =
2

liczba Strouhala , liczba Froude' a , liczba Eulera , liczba Reynoldsa ,

p0 U Ul
2

(11.11)

bd jednakowe dla obu przepyww. Pene podobiestwo obu przepyww wymaga wic rwnoci wszystkich czterech liczb podobiestwa. Niestety, cakowite podobiestwo przepyww jest rzadko osigalnym zjawiskiem, gdy zwykle nie mo na zrealizowa wszystkich warunkw przepywu modelowego przy ograniczonej liczbie parametrw swobodnie dobieranych przez badacza. dajc wic rwnoci tylko niektrych liczb podobiestwa otrzymamy r ne kryteria czciowego podobiestwa przepyww. Liczby podobiestwa (11.11) przedstawiaj stosunki si wystpujcych w przepywie, o czym atwo mo na si przekona zestawiajc wszystkie siy (odniesione do jednostki masy) i wyra ajc je za pomoc charakterystycznych wielkoci przepywu:

Bl ~

U T
2

sia bezwadnoci lokalna, sia bezwadnoci konwekcyjna, sia ci koci, sia cinieniowa, sia lepkoci.
(11.12)

Bk ~ U l
G~g

C~ L~

p0 l vU l2

Z tych si mo na utworzy cztery niezale ne stosunki, ktrymi s liczby podobiestwa (11.11):

Str =

Bl liczba Strouhala , Bk

(11.13)

314

Fr = Eu = Re =

Bk liczba Froude' a , G C liczba Eulera , Bk Bk liczba Reynoldsa , L

(11.13cd.)

Liczba Strouhala okrela wic podobiestwo zjawisk niestacjonarnych, liczba Reynoldsa mwi o podobiestwie ze wzgldu na lepko, liczba Froudea odnosi si do zjawisk ruchu cieczy w ziemskim polu grawitacyjnym, natomiast liczba Eulera obowizuje w zagadnieniach, w ktrych wystpuje wpyw ciliwoci i wyra a si dla przepywu gazu - na mocy zwizku (7.20) - rwnie poprzez liczb Macha

Eu =

1 . 2 Ma

(11.14)

Z du ej liczby innych parametrw podobiestwa wymienimy jeszcze liczb Webera

We =

U l ,
2

(11.15)

bdc stosunkiem siy Bk do jednostkowej siy napicia powierzchniowego (1.9)

N = l 2 - istotn dla przepywu cieczy w cienkiej warstwie lub strudze z powierzchni swobodn. Warto te wspomnie, e wykadnik adiabaty i liczba Prandtla (9.59) nale do grupy parametrw okrelajcych podobiestwo ze wzgldu na waciwoci termodynamiczne i ruch ciepa w gazie.

11.2. Analiza wymiarowa

W sytuacji gdy nie dysponujemy ukadem rwna i zwizkw okrelajcych badane zagadnienie, pomocn okazuje si by a n a l i z a w y m i a r o w a . Zezwala ona na uzyskanie bezwymiarowych parametrw podobiestwa, jeli wiemy, od jakich wielkoci zale y rozwizanie tego zagadnienia i opiera si na oczywistym stwierdzeniu, e ka de rwnanie opisujce jaki proces fizyczny musi by jednorodne wymiarowo. Wszystkie wielkoci fizyczne posiadaj wymiary, a do ich wyra enia wystarcza pewna liczba wielkoci podstawowych. Wielkociami podstawowymi w kinematyce s: dugo L i czas T, w dynamice trzeba wprowadzi dalszy wymiar - mas M, a w termodynamice temperatur . Wymiary wszystkich innych, u ywanych w mechanice pynw wielkoci s utworzone z wymiarw podstawowych, np.:

315

[ prdko ] = L T , [ sia ] = M L T . O liczbie i jednoznacznoci parametrw podobiestwa orzeka t w i e r d z e n i e B u c k i n g h a m a ( t w i e r d z e n i e ) , dotyczce struktury zwizku postaci
2

P = Q1 , Q 2 , ..., Q n ,

(11.16)

midzy wielkociami fizykalnymi P, Q1 , Q 2 , ..., Q n . Opiera si ono na nastpujcych zao eniach: 1) wszystkie wielkoci wystpujce w zwizku (11.16) s wymiarowo niezmiennicze i wymiarowo jednorodne co oznacza, e ksztat funkcji (11.16) nie zale y od wyboru jednostek i nie zmieni ona wymiaru, jeli jej argumenty pomno ymy przez jakiekolwiek liczby dodatnie, 2) spord wszystkich wielkoci Q1 , Q 2 , ..., Q n wybieramy tzw. baz, skadajc si z m n wielkoci wymiarowo niezale nych A 1 , A2 , ..., An - takich, e adna z wielkoci wchodzcych w jej skad nie da si przedstawi jako wynik potgowania pozostaych. Zgodnie z twierdzeniem Buckinghama pozostae, q = m n wymiarowo zale ne wielkoci P , P1 , P2 , ..., Pq maj posta iloczynw:

r r P = 1 A 1 ...Am , 1 r r P2 = 2 A 1 ...A m , .......................... r r Pq = q A 1 ...A m , P = A 1 ...Am ,

11 m1

r10

rm 0

12

m2

(11.17)

1q

mq

gdzie , 1 , ..., q s wielkociami bezwymiarowymi, natomiast wykadniki r10 , ...,

rm q - liczbami rzeczywistymi, a rwnanie (11.16) mo e by zastpione rwnaniem

nastpujcym

= (1 , 2 , ..., q ) .

(11.18)

Parametrami podobiestwa mog by tylko te bezwymiarowe iloczyny potgowe , 1 , ..., q , ktre s zbudowane z wielkoci fizykalnych, bdcych staymi. Wy-

316

znaczamy je ze zwizkw (11.17) stosujc zasad zgodnoci wymiarw, a wic np. dla m = 3 i wymiarw podstawowych M , L , T mamy

P . A1 A2 A3
0 0 0

(11.19)

Przepisujc to rwnanie w postaci wzoru wymiarowego otrzymujemy

[ M 0 L0 T0 ] =

[M 0L 0T 0 ] [M 1L 1T 1] 0 [M 2L 2T 2 ] 0 [M 3L 3T 3 ]
x y z

i nastpnie ukad trzech rwna wzgldem wykadnikw 0 , 0 i 0 :

x0 0 x1 0 x2 0 x3 = 0 , y0 0 y1 0 y2 0 y3 = 0 , z0 0 z1 0 z 2 0 z3 = 0 .
W ten sam sposb tworzymy rwnie pozostae iloczyny i ( i = 1, ..., q) .

(11.20)

Przykadami zale noci, ktrych uzasadnienie mo e by dokonane za pomoc twierdzenia s: a) wzr Darcyego-Weisbacha (5.22) (przyk. 11.3), b) wzr okrelajacy modu dowolnej siy P za porednictwem bezwymiarowego wspczynnika cP (przyk. 10.5 i 11.4)

P = cP

V , 2
2

(11.21)

gdzie V jest moduem prdkoci w nieskoczonoci, - powierzchni odniesienia.

11.3. Pomiary wielkoci fizykalnych

Mechanika pynw jako ga fizyki rozwija si poprzez wzajemne, cise oddziaywanie teorii i dowiadczenia. Wa ne jest wic poznanie najprostszych metod, dziki ktrym mo na okreli natur substancji, bdcych przedmiotem rozwa a oraz pozna wasnoci ich ruchu. W praktyce interesujce s wszystkie wasnoci pynw, ktre zostay omwione w rozdziale 1.3; do najwa niejszych nale : gsto i lepko. Jedn z najdokadniejszych metod pomiaru gstoci jest metoda, oparta na zastosowaniu specjalnego naczynia, nazywanego p i k n o m e t r e m (rys. 11.2), ktre umo liwia bardzo dokadne odmierzanie objtoci cieczy. Objto naczynia i jej

317

zmiana pod wpywem temperatury musz by dokadnie znane. Gsto cieczy wynika z porwnania ci aru cieczy z r nic ci arw: naczynia napenionego ciecz i naczynia pustego.

Rys. 11.2

Inna, rwnie dokadna, metoda pomiaru gstoci opiera si na wykorzystaniu prawa Archimedesa, ktre mwi, e ci ar ciaa zanurzonego w pynie zmniejsza si o ci ar pynu wypartego przez to ciao. Na prawie Archimedesa oparta jest zasada dziaania przyrzdu zwanego a r e o m e t r e m (rys. 11.3).

Rys. 11.3

Gsto cieczy a mo na wyznaczy rwnie za pomoc rurki wykonanej w ksztacie litery U (rys. 11.4), w ktrej ci ar jej supa jest zrwnowa ony ci arem supa innej cieczy o znanej gstoci b (ciecze nie mog miesza si ze sob). 318

Rys. 11.4

Podstaw pomiaru lepkoci pynu stanowi okrelone zale noci funkcyjne midzy lepkoci pynu, a pewnymi wielkociami bezporednio mierzalnymi. Przyrzdy do pomiaru lepkoci nazywaj si l e p k o c i o m i e r z a m i lub w i s k o z y m e t r a m i . Mo na je podzieli na trzy rodzaje: 1. Lepkociomierze obrotowe (przyk. 8.4). 2. Lepkociomierze kapilarne, w ktrych pomiar lepkoci opiera si na prawie Hagena i Poiseuillea (przyk. 8.3) i wzorze na czas wypywu cieczy z naczynia (rozdz. 5.2) Tego rodzaju przyrzdem jest lepkociomierz Redwooda (rys. 11.5). Aby zmierzy lepko cieczy za pomoc tego lepkociomierza nale y wypeni ciecz gwny zbiornik, a do poziomu okrelonego poo eniem wskanika zwierciada cieczy, a nastpnie podnie temperatur pynu w otaczajcym naczyniu piercieniowym do wartoci, przy ktrej chcemy zmierzy lepko. Po ustaleniu si

Rys. 11.5

319

temperatury cieczy odsuwa si zawr kulkowy zamykajcy kapilar i mierzy si czas wypywu badanej cieczy. 3. Lepkociomierze z opadajc kulk (rys. 11.6), w ktrych wykorzystuje si wzr Stokesa na opr kuli opadajcej z prdkoci graniczn w nieruchomym pynie.

Rys. 11.6

Pomiary cinie, prdkoci i wydatku zajmuj szczegln rol w eksperymentalnej mechanice pynw, gdy s to pomiary wykonywane najczciej. Pomiary tych wielkoci powinny by mo liwie dokadne, gdy np. siy aerodynamiczne zale od kwadratu prdkoci; istotn wic rol odgrywa ksztat i wielko przyrzdw pomiarowych, wywoujcych zaburzenie orodka w bezporednim otoczeniu punktw, w ktrych nale y przeprowadzi pomiary. Jedn z najprostszych metod pomiaru cinienia w wielu punktach przepywu jest pomiar za pomoc baterii manometrw zo onej z wielu szklanych rurek (rys. 11.7),

Rys. 11.7

320