23

2. WYBRANE ZAGADNIENIA STATYKI PYNW

2.1. Cinienie statyczne
Ci n i e n i e m s t a t y c z n y m (cinieniem) nazywamy wielko fizyczn cha-
rakteryzujc dziaanie siy normalnej na dowolnie zorientowan powierzchni znaj-
dujc si wewntrz pynu, bdcego w stanie spoczynku wzgldem pewnego ukadu
odniesienia, i na cian naczynia, w ktrym pyn si znajduje (jest to modu napre-
nia normalnego ciskajcego). Cinienie w dowolnym punkcie wyznaczamy jako
granic
, lim
0
=

P
p (2.1)
gdzie P jest si parcia otaczajcego pynu dziaajc prostopadle na element po-
wierzchni .
Rys. 2.1
Wykaemy, e cinienie w zadanym punkcie pynu nie zaley od kierunku po-
wierzchni (kierunku normalnej do powierzchni). W tym celu rozwamy pryzmatycz-
24
ny element pynu przedstawiony na rys. 2.1. Na cianki AB, BC i AC dziaaj siy
powierzchniowe. Pyn pozostaje w spoczynku, wic siy powierzchniowe s repre-
zentowane jedynie skadowymi P P P
x y
, i

- pochodzcymi od cinienia. Ponie-
wa rozwaany element jest may, moemy pomin siy grawitacyjne jako znacznie
mniejsze od si cinieniowych i znikajce w granicy, gdy rednica elementu dy do
zera (siy grawitacyjne s proporcjonalne do objtoci elementu, natomiast siy po-
chodzce od cinienia s proporcjonalne do jego powierzchni).
Z warunku rwnowagi elementu przedstawionego na rys. 2.1 uzyskujemy zale-
noci:
, sin
2 2
+ =

y d x d z d p y d z d p
x
, cos
2 2
+ =

y d x d z d p z d x d p
y
z ktrych wynika, e
p p p p
x y
= = =

. (2.2)
Poniewa kt moe przyjmowa dowolne wartoci - wnioskujemy, e cinienie
w danym punkcie pynu rzeczywistego, pozostajcego w spoczynku, nie zaley od
kierunku dziaania.
2.2. Podstawowe rwnania rwnowagi pynu
Bdziemy badali rwnowag pynu, ktry pozostaje w spoczynku lub porusza si
ruchem jednostajnym wzgldem przyjtego ukadu odniesienia. W tych warunkach
nie wystpuje ruch wzgldny czstek pynu, a wic siy styczne rwnaj si zeru.
Rys. 2.2
25
Rozwaymy rwnowag elementu pynu w ksztacie prostopadocianu o kraw-
dziach , , , z d y d x d rwnolegych do odpowiednich osi wsprzdnych ukadu pro-
stoktnego x, y, z (rys. 2.2). Na ten element dziaaj siy powierzchniowe normalne
(siy cinieniowe) oraz siy masowe, okrelone przez pole jednostkowych si maso-
wych
.
kg
N
(

+ + = k j i F
r r r r
Z Y X (2.3)
Mnoc rzuty jednostkowej siy masowej X, Y, Z przez mas elementu otrzymamy
odpowiednie skadowe siy masowej, dziaajcej na elementarny prostopadocian

=
=
=
.
,
,
z d y d x d Z F d
z d y d x d Y F d
z d y d x d X F d
z
y
x
(2.4)
Z warunku rwnowagi pynu wynika, e suma rzutw si, dziaajcych na ele-
ment, na dowolnie wybrany kierunek jest rwna zeru. Rzutujc wymienione siy na
kierunek osi x
0 = + |

\
|

+ z d y d x d X z d y d x d
x
p
p z d y d p
oraz piszc analogiczne rwnanie dla kierunkw y i z otrzymamy ukad rwna r-
niczkowych
, , ,
z
p
Z
y
p
Y
x
p
X

= (2.5)
czyli
. grad p = F
r
(2.6)
W najprostszym przypadku, gdy na pyn nie dziaaj siy masowe, tzn. gdy
0 F
r
rwnanie (2.6) upraszcza si do postaci
. 0 grad = p (2.7)
Wynik ten jest matematycznym wyrazem prawa Pascala, zgodnie z ktrym cinienie
jest stae w caej masie pynu, jeli na pyn nie dziaaj siy masowe.
26
Mnoc rwnania (2.5) odpowiednio przez z d y d x d , , i dodajc je stronami,
otrzymamy
. ) ( z d
z
p
y d
y
p
x d
x
p
z d Z y d Y x d X

= + + (2.8)
Prawa strona tego rwnania przedstawia rniczk zupen cinienia , ) , , ( z y x p ma-
my wic
. ) ( z d Z y d Y x d X p d + + = (2.9)
Sformuujemy obecnie warunki, jakim musi czyni zado pole si masowych
jednostkowych na to, by znajdujcy si w tym polu pyn mg by w rwnowadze.
Dalsze rozwaania ograniczymy do p y n w b a r o t r o p o wy c h, ktrych g-
sto jest funkcj wycznie cinienia
, ) ( p = (2.10)
co oznacza, e powierzchnie staego cinienia i powierzchnie staej gstoci pokry-
waj si. Pyny, ktrych gsto zaley nie tylko od cinienia nazywane s p y -
n a mi b a r o k l i n o wy mi.
Dla pynw barotropowych mona wprowadzi tzw. funkcj cinienia

= ,
) ( p
p d
P (2.11)
w zwizku z czym
. grad
1 1
grad
1
P
n d
P d
n d
P d
P d
p d
n d
p d
p = =

n n n
r r r
(2.12)
Rwnania rwnowagi (2.6) przybieraj wtedy posta
, grad F
r
= P (2.13)
pole si masowych jednostkowych F
r
musi by zatem potencjalne; warunek rwno-
wagi dla pynw barotropowych jest wic nastpujcy
. grad U = F
r
(2.14)
Pyn barotropowy, a wic rwnie ciecz, moe znajdowa si w rwnowadze
tylko w potencjalnym polu si masowych jednostkowych.
Funkcja U x y z ( , , ) jest to potencja si masowych jednostkowych. Powierzchnie
rwnego potencjau
27
U x y z ( , , ) = const (2.15)
bdziemy nazywa p o wi e r z c h n i a mi e k wi p o t e n c j a l n y mi.
Skadowe siy F
r
(2.4) s pochodnymi potencjau:
; , ,
z
U
Z
y
U
Y
x
U
X

=
zatem rwnanie (2.9) moemy zapisa w postaci
, U d p d = (2.16)
z ktrej wynika, e midzy cinieniem a potencjaem jednostkowych si masowych
zachodzi zaleno liniowa
, C U p + = (2.17)
gdzie C jest sta cakowania.
Z rwnania (2.16) wynika take, e powierzchnia ekwipotencjalna jest zarazem
powierzchni jednakowego cinienia oraz, e wektor jednostkowych si masowych
jest ortogonalny do powierzchni ekwipotencjalnej w kadym punkcie lecym na tej
powierzchni.
2.3. Rwnowaga cieczy w jednorodnym polu grawitacyjnym
Przypadek rwnowagi cieczy znajdujcej si pod dziaaniem siy cikoci, jako
jedynej siy masowej w jednorodnym polu grawitacyjnym, jest przypadkiem bardzo
wanym dla praktyki.
Ciecz znajduje si w nieruchomym naczyniu zwizanym z prostoktnym ukadem
wsprzdnych, w sposb pokazany na rys. 2.3. Skladowe jednostkowej siy maso-
wej w dowolnym punkcie M x y z ( , , ) wynosz:
X = 0, Y = 0, Z = g. (2.18)
Podstawiajc te wartoci do rwnania (2.9) otrzymujemy rniczkowe rwnanie
rozkadu cinienia w obszarze cieczy
z d z d g p d = = (2.19)
i nastpnie rwnanie algebraiczne
, C z p + = (2.20)
w ktrym iloczyn z nazywany jest c i n i e n i e m h y d r o s t a t y c z n y m.
28
Rys. 2.3
Na powierzchni swobodnej
0
z z cinienie wynosi ,
0
p p = co zezwala na wy-
znaczenie staej C
;
0 0
z p C =
cinienie w dowolnym punkcie M wyraa si zatem wzorem
, ) (
0 0
z z p p + = (2.21)
lub te wzorem
,
0
h p p + = (2.22)
gdzie
0
z z h = jest gbokoci punktu M.
Jeeli na swobodnej powierzchni panuje cinienie atmosferyczne, wwczas rw-
nanie (2.22) przyjmuje posta tzw. wz o r u ma n o me t r y c z n e g o
. h p p
a
+ = (2.23)
Powierzchnie jednakowego cinienia wyznaczamy ze wzoru (2.19) dla . 0 = p d
S one wic paszczyznami poziomymi z = const, prostopadymi do kierunku dziaa-
nia siy cikoci.
Wystpujce w rwnaniu (2.23) cinienie p nazywamy c i n i e n i e m b e z -
wz g l d n y m. Rnic cinienia bezwzgldnego i cinienia atmosferycznego
h p p p
a n
= = nazywamy n a d c i n i e n i e m, gdy rnica ta jest dodatnia;
p o d c i n i e n i e m - gdy jest ujemna.
29
2.4. Parcie cieczy na powierzchnie paskie
P a r c i e m h y d r o s t a t y c z n y m nazywamy si powierzchniow, jak wy-
wiera ciecz bdca w stanie spoczynku na powierzchni dowolnie zorientowan
w przestrzeni. Jest ona skierowana normalnie do rozpatrywanej paszczyzny.
Rozwamy parcie cieczy na dowoln powierzchni , znajdujc si na paskiej
cianie, nachylonej pod ktem do powierzchni swobodnej (rys. 2.4).
Rys. 2.4
Obieramy ukony ukad wsprzdnych w taki sposb, e o x ley na krawdzi
przecicia si ciany paskiej z powierzchni swobodn, o y prostopadle do osi x
w paszczynie ciany oraz o z pionowo w d. Obracajc cian pask dookoa
osi y wykonamy kad rozwaanej powierzchni na paszczyzn rysunku.
Zgodnie ze wzorem (2.22) elementarne parcie P d dziaajce na element po-
wierzchni , d o wsprzdnych jego rodka x, y, z wynosi
. ) (
0
+ = = d z p d p P d (2.24)
Wypadkowa tych si, czyli napr cieczy na pask powierzchni jest zatem rwna
,
0 0
+ = + = =


S
z p d z p d p P (2.25)
gdzie
S
z jest zagbieniem rodka geometrycznego ) , , (
S S S
z y x S pola pod zwier-
ciadem cieczy.
Z powyszego wzoru wynika tzw. p a r a d o k s h y d r o s t a t y c z n y P a s -
c a l a , odnoszcy si do parcia na poziome dno zbiornika: parcie na poziome dno
30
zbiornika zaley tylko od pola powierzchni dna i od odlegoci od zwierciada cie-
czy, a nie zaley od objtoci cieczy zawartej w zbiorniku.
Oznaczmy przez N punkt o wsprzdnych
N N N
z y x , , - nazywany r o d k i e m
p a r c i a - w ktrym przyoona jest sia parcia (2.25). Przyjmujc, e cinienie na
zewntrz ciany jest rwne ,
0
p czyli rozpatrujc parcie netto
, =
S
z P (2.26)
z rwnania momentw wzgldem osi x mamy
.

= = d z y y z y P
N S N
(2.27)
Po uwzgldnieniu zalenoci:

=
= =
d y I
y z y z
x
S S
2
, sin , sin
oraz wykorzystaniu twierdzenia Steinera, wyraajcego moment bezwadnoci I
x
przez moment bezwadnoci I
S
pola wzgldem osi przechodzcej przez rodek
cikoci S i rwnolegej do osi x
+ =
2
S S x
y I I
otrzymujemy
.

+ =
S
S
S N
y
I
y y (2.28)
rodek parcia na cian pochy lub pionow ley wic zawsze poniej rodka ci-
koci, gdy .
S N
y y >
W podobny sposb obliczamy wsprzdn x
N
rodka parcia N, piszc rwna-
nie momentw wzgldem osi y
,

= = d z x x z x P
N S N
z ktrego wyznaczamy
.

=
S
y x
N
y
I
x (2.29)
31
2.5. Parcie cieczy na powierzchnie zakrzywione
Rozwamy prosty przypadek powierzchni cylindrycznej AB, ktrej tworzce s
prostopade do paszczyzny z x (rys. 2.5a). O x obieramy wzdu powierzchni swo-
bodnej cieczy, a o z pionowo w d.
Rys. 2.5
Na powierzchni obieramy element , d znajdujcy si na gbokoci z pod
zwierciadem cieczy. Parcie elementarne, normalne do tej powierzchni bdzie rwne
, = d z P d
ktrego rzuty na kierunki osi wsprzdnych x i z wyraaj si wzorami:
. si
, cos
=
=
n d z P d
d z P d
z
x
Oznaczmy przez
x
d i
z
d rzuty powierzchni elementu d na paszczyzn po-
ziom i paszczyzn pionow. Po uwzgldnieniu zalenoci:
, cos
, sin
=
=
d d
d d
z
x
otrzymamy wyraenia:
32
.
,
x z
z x
d z P d
d z P d
=
=
Ich caki po caej powierzchni okrelaj skadowe: poziom i pionow parcia cie-
czy:

= = =
= =

,
,
d d z P
z d z P
x z
z S z x
(2.30)
w ktrych z
S
jest gbokoci rodka cikoci S rzutu pionowego powierzchni
z S z
z , - momentem statycznym powierzchni
z
wzgldem zwierciada cieczy,
a
x
d z d = przedstawia objto supa cieczy znajdujcej si nad elementem . d
Skadowa pozioma P
x
parcia na powierzchni zakrzywion rwna jest wic par-
ciu na rzut tej powierzchni na paszczyzn pionow, za skadowa pionowa P
z
rw-
na si ciarowi cieczy znajdujcej si w obszarze ABCD, ograniczonym od dou
rozpatrywan powierzchni.
Wsprzdn z
N
rodka parcia N (rys. 2.5b) obliczamy ze wzoru (2.28)
.
z S
S
S N
z
I
z z

+ = (2.31)
Natomiast wsprzdn x
N
kierunku dziaania skadowej pionowej parcia P
x
obli-
czamy z rwnania momentw wzgldem osi y
,
1

=
z
z
N
P d x
P
x
z ktrego, po uwzgldnieniu zalenoci =
z
P oraz = d P d
z
, uzyskamy
.
1

= d x x
N
(2.32)
Ze wzoru tego wynika, e parcie pionowe P
z
przechodzi przez rodek geometryczny
S
O
obszaru cieczy ABCD.
W zalenoci od ksztatu powierzchni zakrzywionej rozrniamy dwa rodzaje
parcia pionowego:
- dodatnie P
z
(skierowane w d), gdy ciecz wypenia obszar nad powierzchni
zakrzywion,
- ujemne P
z
(skierowane do gry), gdy obszar ten nie jest wypeniony ciecz.
33
2.6. Prawo Archimedesa i rwnowaga cia zanurzonych
Wyznaczymy si wywieran przez ciecz na ciao stae cakowicie w niej zanu-
rzone bd te pywajce na swobodnej powierzchni cieczy (rys. 2.6).
Rys. 2.6
Wypadkowa par elementarnych wyraa si cak
,

= d pn P
r
r
(2.33)
obliczon dla caej powierzchni zamknitej - ograniczajcej ciao stae, przy czym
n
r
jest normaln zewntrzn wzgldem ciaa.
Z twierdzenia Gaussa-Ostrogradskiego (14.33) mamy
, grad

= d p P
r
(2.34)
gdzie jest obszarem przestrzennym ograniczonym powierzchni ; znak minus
wynika z faktu przyjcia normalnej wewntrznej za dodatni. Na mocy wzorw
(2.13) i (2.18) jest
, grad g
r
= p
std
, G g g P
r
r r
r
= = =

d (2.35)
gdzie G
r
jest ciarem wypartego pynu.
34
W przypadku ciaa pywajcego ciar wypartego powietrza moemy pomin
i przyj, e
cw
G G
r r
= , (2.36)
gdzie
cw
G
r
jest ciarem wypartej cieczy; moemy wic rozwaa powierzchni -
skadajc si z powierzchni zwilonej i paskiego odcinka ,

stanowicego
przekrj ciaa zwierciadem cieczy.
Uzyskany wynik jest treci znanego prawa Archimedesa, zgodnie z ktrym
wypadkowa parcia cieczy na ciao zanurzone w niej jest wektorem przeciwnym do
ciaru cieczy wypartej przez ciao.
W zagadnieniach pywania cia parcie nazywane jest wy p o r e m i jest ozna-
czane liter . W
r
Z rozwaa przedstawionych w rozdziale 2.5 wynika, e linia dzia-
ania siy wyporu W
r
przechodzi przez rodek cikoci zanurzonej objtoci ciaa,
traktowanej jako brya jednorodna.
Warunek statecznoci pywania ciaa cakowicie zanurzonego jest warunkiem
typu jakociowego i moe by sformuowany nastpujco: ciao cakowicie zanurzo-
ne pywa statecznie, gdy jego rodek wyporu S
W
znajduje si powyej rodka ci-
koci S
C
tzn. punktu przyoenia ciaru G
r
(rys. 2.7a). W tym przypadku po wy-
chyleniu ciaa o niewielki kt powstaje moment si G
r
i , W
r
ktry przywrci ciao
do pierwotnego stanu rwnowagi, a rodki cikoci i wyporu znajd si znowu na
tej samej osi pionowej.
Rys. 2.7
Jeeli rodek cikoci ley powyej rodka wyporu (rys. 2.7b), wwczas sia
cikoci i wypr utworz moment, ktry zwikszy pocztkowe wychylenie okrelo-
ne ktem - jest to wic stan rwnowagi chwiejnej ciaa pywajcego. Jeli rodek
35
cikoci pokrywa si ze rodkiem wyporu (rys. 2.7c), to siy G
r
i W
r
s w rwno-
wadze - ciao po wychyleniu nie zmieni wic swego pooenia, czyli znajduje si
w stanie rwnowagi obojtnej.
2.7. Rwnowaga cia pywajcych
Warunki rwnowagi cia pywajcych na powierzchni cieczy s zupenie od-
mienne od warunkw rwnowagi cia cakowicie zanurzonych, ktre pywaj sta-
tecznie tylko w przypadku, gdy rodek cikoci ley poniej rodka wyporu. Ciao
pywajce na powierzchni cieczy moe by rwnie w stanie rwnowagi trwaej
wtedy, gdy rodek cikoci ley nad rodkiem wyporu. Jest to zwizane z faktem
zmiany ksztatu zanurzonej objtoci ciaa przy jego wychyleniu i przesuwaniu si
rodka wyporu S
W
.
Zagadnienie statecznoci dla przypadku gdy rodek cikoci znajduje si powy-
ej rodka wyporu jest szczeglnie istotne w praktyce budowy statkw i odzi. Za-
my zatem, e rozpatrujemy ciao o budowie symetrycznej (rys. 2.8a). Przy wy-
chyleniu ciaa o elementarnie may kt d dookoa osi x - prostopadej do rysunku
(rys. 2.8b), sia cikoci G
r
i rodek cikoci S
C
nie zmieniaj swego pooenia
wzgldem ciaa. Sia wyporu

W
r
nie zmienia swojego moduu ( ) W W G = =

, co
wynika z warunku rwnowagi si w kierunku pionowym, zmienia si natomiast jej
linia dziaania, przechodzca przez przesunity rodek wyporu S
W

.
Sia

W
r
jest rwnowana ciarowi cieczy zawartej w objtoci reprezentowanej
przez przekrj A-B-C-D, a sia W
r
przez przekrj A'-B'-C-D. Siy te rni si tylko
wyporami reprezentowanymi przez kliny AOA' oraz BOB'. Oznaczajc je odpowied-
nio przez
1
W
r
i
2
W
r
mamy
.
2 1
W W W W
r r r r
+ =

(2.37)
Z faktu rwnoci wyporw W i W

wynika rwno wyporw

1
W i
2
W ; siy
1
W
r
i
2
W
r
tworz zatem par si.
Wyznaczajc moment M siy

W
r
wzgldem punktu S
W
otrzymujemy
,
O
M d W l W M = = =

(2.38)
gdzie l jest odlegoci midzy siami W
r
i

W
r
,
2 1
W W W = = , a d - odlego-
ci midzy siami
1
W
r
i .
2
W
r

Warto momentu M
O
wyznaczymy teraz za pomoc wielkoci geometrycznych
ciaa pywajcego. Przekrj otrzymany z przecicia statku paszczyzn lustra cieczy
36
Rys. 2.8
nazywamy p a s z c z y z n p y wa n i a ; pole tej paszczyzny niech wynosi
(rys. 2.8c). W celu obliczenia tego momentu podzielimy objto klinw na ele-
mentarne supki o podstawach d w paszczynie pywania i o wysokociach rw-
nych . ) ( tg

d y d y Elementarny wypr wynosi ,

= d d y W d a elementar-
ny moment wywoany wyporem tego supka wzgldem osi x jest rwny: d M
x
=
.
2

= d y d W d y W d y Std mamy
M M d M d I
O x x x
= = =

, (2.39)