59

Strumie rotacji przez dowolny przekrj poprzeczny s rurki wirowej jest zawsze
rwny cyrkulacji wzdu linii l
0
, jest wic stay; stanowi to tre d r u g i e g o
t wi e r d z e n i a He l mh o l t z a . Rwnie cyrkulacja wektora
r
wzdu dowolnej
linii zamknitej i lecej na rurce wirowej ma sta warto w kadej chwili.
Biorc pod uwag otrzymane wasnoci przepywu wirowoci przez rurk wiro-
w wprowadzono pojcie w k n a wi r o we g o , jako granicy, do ktrej dy
rurka wirowa przy zmniejszaniu jej przekroju poprzecznego i zwikszaniu wirowoci
w jej wntrzu w taki sposb, e cyrkulacja pozostaje bez zmiany.
Z drugiego twierdzenia Helmholtza wynika wany wniosek, e rurki wirowe
i wkna wirowe nie mog zaczyna si lub koczy w obszarze pynu. Mog one
skada si wic z zamknitych linii wirowych albo te zaczyna si i koczy na
ograniczeniach obszaru (cianki sztywne, powierzchnia swobodna). Wynik ten mo-
emy potwierdzi rwnie w inny sposb. Obliczajc
, 0 div 2 = rot div
r
r
V (3.34)
analogicznie do rwnania (3.20), ktre mwi o zachowaniu masy w przepywie py-
nu nieciliwego, otrzymujemy rwnanie zachowania wirowoci.
WICZENIA
Przykad 3.1. Stacjonarne pole prdkoci jest okrelone skadowymi:
. 0 , , = = =
z y x
V x k V y k V
Wyznaczy rwnania linii prdu i torw elementw.
Poniewa , 0 =
z
V zatem pole prdkoci jest paskie.
Na podstawie wzoru (3.6) piszemy rwnanie linii prdu
,
y k
x d
x k
y d
=

z ktrego po scakowaniu otrzymujemy

. const
2 2
= + y x
Z kolei rwnania torw elementw (3.7) przyjmuj posta:
, , t d x k y d t d y k x d = =
czyli
60
,
y
x
x d
y d
=
co jest wynikiem poprawnym, gdy w przepywach stacjonarnych linie prdu i tory
elementw pokrywaj si.
Przykad 3.2. Wyznaczy ksztat linii prdu i rodzin torw elementw pynu
dla nieustalonego przepywu paskiego okrelonego przez nastpujce skadowe
prdkoci:
V x t V y t
x y
= + = + , .
Cakujemy rwnanie rniczkowe rodziny linii prdu (3.6)
t y
y d
t x
x d
+
=
+
traktujc t jako stay parametr. W wyniku otrzymujemy
ln( ) ln( ) ln ( ) x t y t C t + = + +
lub
. ) ( ) ( ) ( t C y t t x = +
Linie prdu stanowi wic w kadej chwili rodzin hiperbol i np. w chwili t = 0
przez punkt: x y = = 1 1 , przechodzi linia o rwnaniu . 1 = y x
Dla okrelenia torw elementw naley scakowa rwnania (3.8):
,
,
t y
t d
y d
t x
t d
x d
+ =
+ =
a zatem:
, 1
1
= t e C x
t
. 1
2
+ = t e C y
t
Przykadowo, dla toru, po ktrym porusza si element pynu znajdujcy si w chwili
t = 0 w punkcie: x y = = 1 1 , jest C C
1 2
0 = = i nastpnie mamy
. 2 = + y x
61
Przykad 3.3. Dla nieustalonego przepywu paskiego okrelonego polem prd-
koci:
, 0 , , ) 2 1 ( = = + =
z y x
V y V t x V
naley wyznaczy rwnania: linii prdu, toru elementu pynu i linii wysnutej.
Ukad rwna rniczkowych linii prdu przyjmuje posta:
.
, ) 2 1 (
y
s d
y d
t x
s d
x d
=
+ =
Po scakowaniu otrzymujemy rwnania parametryczne tych linii:
, ,
2
) 2 1 (
1
s s t
e C y e C x = =
+
gdzie C
1
i C
2
s staymi cakowania. W szczeglnoci zakadajc, e interesujemy
si ksztatem linii przechodzcej przez punkt o wsprzdnych ( , ) 1 1 otrzymujemy
C C
1 2
1 = = , a wic:
. ,
) 2 1 ( s s t
e y e x = =
+
0 2 4 6 8 10
0
2
4
6
x
y
tor elementu pynu
linia prdu linia wysnuta
Rys. 3.7
62
Ostatnie wzory uwidaczniaj fakt, e ksztat linii przechodzcej przez punkt
o wsprzdnych ( , ) 1 1 zmienia si z czasem. Dla chwili t = 0 jest ona okrelona
nastpujcymi rwnaniami parametrycznymi:
x e y e
s s
= = , .
Eliminujc parametr s otrzymujemy rwnanie linii prdu, ktra przechodzi przez
punkt o wsprzdnych ( , ) 1 1 w chwili t = 0
. x y =
Linia ta jest przedstawiona na rys. 3.7 cznie z innymi liniami.
Ukad rwna toru elementu pynu w rozwaanym przypadku przyjmuje posta:
.
, ) 2 1 (
y
t d
y d
t x
t d
x d
=
+ =
Cakujc to rwnanie mamy:
. ,
4
) 1 (
3
t t t
e C y e C x = =
+
S to rwnania parametryczne rodziny torw elementw pynu. W szczeglnoci
jeeli interesujemy si torem elementu pynu, ktry w chwili t = 0 przechodzi przez
punkt o wsprzdnych (1, 1), otrzymujemy:
. ,
) 1 ( t t t
e y e x = =
+
Eliminujc czas t z tych rwna dostajemy rwnanie toru
.
) ln 1 ( y
y x
+
=
Tor ten zosta przedstawiony na rys. 3.7, gdzie wida, e nie pokrywa si on z lini
prdu, a jedynie jest do niej styczny w punkcie o wsprzdnych (1, 1).
Jak wspomniano w rozdziale 3.2, linia wysnuta jest rozwizaniem toru elementu
pynu. Tak wic rodzina linii wysnutych jest okrelona rwnaniami:
. ,
6
) 1 (
5
t t t
e C y e C x = =
+
Przykadowo dla warunkw pocztkowych
x y = =1, gdy t =
63
rwnania te s nastpujce:
x e y e
t t t
= =
+ ( ) ( )
, .
1 1
S to rwnania parametryczne linii wysnutej, ktra przechodzi przez punkt o wsp-
rzdnych ( , ) 1 1 . Widzimy, e w rozwaanym przypadku ksztat tej linii zaley od
czasu (przepyw jest nieustalony). W szczeglnoci dla t = 0 mamy:
x e y e = =
( )
, .
1
Eliminujc parametr otrzymujemy rwnanie tej linii
x y
y
=
( ln ) 1
,
co przedstawia rys. 3.7.
Naley zwrci uwag na fakt, e wszystkie trzy linie nie pokrywaj si, mimo i
zostay wyznaczone dla tego samego przepywu. Przyczyn tego jest nieustalono
przepywu.
Przykad 3.4. Powierzchni ziemi w otoczeniu miasta stanowi paszczyzna x y , ,
na ktrej wyidealizowanym rdem emisji spalin jest komin, znajdujcy si w po-
cztku ukadu osi wsprzdnych. Pole prdkoci wiatru opisuj skadowe:
, sin , cos t V V t V V
y x
= =
przy czym V oraz maj warto sta.
a. Wyznaczy i naszkicowa rodzin linii prdu wiatru.
b. Okreli rodzin torw poruszania si czsteczek spalin, ktre w czasie t t =
0
znajduj si w punkcie o wsprzdnych . ) , (
0 0
y x Przedstawi graficznie tory poru-
szania si kilku czsteczek spalin, opuszczajcych komin w rnym czasie .
0
t Napi-
sa rwnanie toru poruszania si elementu dymu, ktry wypywa z komina w chwili
. 0
0
= t
a. W rwnaniu rniczkowym linii prdu wiatru:
,
y x
V
y d
V
x d
=
, sin
, cos
t V V
t V V
y
x
=
=
zatem
64
. tg
cos
sin
t
t V
t V
V
V
x d
y d
x
y
=

= =
Oglnym rozwizaniem otrzymanej zalenoci jest wyraenie
. tg C t x y + =
Staa cakowania jest parametrem rodziny linii prdu, ktre s prostymi rwnolegy-
mi, przecinajcymi o x w czasie t pod ktem t (rys. 3.8a). Poniewa dla 0 = x
jest rwnie , 0 = y wic staa
C = 0 ;
std lini prdu przechodzc przez pocztek ukadu wsprzdnych opisuje rwna-
nie
. tg t x y =
a) b)
Rys. 3.8
b. Rwnania rniczkowe torw poruszania si czsteczek spalin moemy zapi-
sa nastpujco:
, cos t V V
t d
x d
x
= =
, sin t V V
t d
y d
y
= =
65
a po scakowaniu:
1
sin C t
V
x +

= ,
2
cos C t
V
y +

= ,
Dla czasu t t =
0
oraz wsprzdnych : ) , (
0 0
y x
0 0 1
sin t
V
x C

= ,
0 0 2
cos t
V
y C

= ,
zatem:
, ) sin (sin
0 0
t t
V
x x

+ =
. ) cos (cos
0 0
t t
V
y y

+ =
Po przeksztaceniu rwna i obustronnym podniesieniu do kwadratu otrzymamy:
, sin sin
2
2
2
2
0 0
t
V
t
V
x x

=
(

\
|

, cos cos
2
2
2
2
0 0
t
V
t
V
y y

=
(

\
|

skd po dodaniu stronami jest
2
2
2
0 0
2
0 0
cos sin

=
(

\
|

+
(

\
|

V
t
V
y y t
V
x x .
Wprowadzajc podstawienia:
, sin
0 0 K
x t
V
x =

K
y t
V
y =

0 0
cos ,
otrzymamy
66
2
2
2 2
) ( ) (

= +
V
y y x x
K K
.
Z przeprowadzonych oblicze wynika, e linie torw poruszania si czsteczek
spalin s okrgami o promieniu V , ktrych rodki znajduj si w punktach
o wsprzdnych ( , ) x y
K K
(rys. 3.8b).
Dla toru poruszania si czsteczki, ktra w chwili t
0
0 = opuszcza komin:
x x
K
=
0
, y y
V
K
=
0

.
Poniewa komin znajduje si w pocztku ukadu osi wsprzdnych, przeto:
x
0
0 = , y
0
0 = ,
czyli:
x y
V
K K
= = 0, ,

wobec tego rwnanie toru poruszania si elementu dymu bdzie miao nastpujc
posta
x y
V V
2
2
2
2
+ +
|
\

|
=

.
Przykad 3.5. Wykaza, e dla dowolnej czstki pynu poruszajcej si po po-
wierzchni kuli rwnanie cigoci ma posta
, 0 ) sin ( ) ( sin =

t
gdzie

, to prdkoci ktowe czstki pynu w kierunku okrelonym ktem
i ktem (szeroko i dugo ktowa).
Rwnanie cigoci we wsprzdnych sferycznych jest okrelone wzorem
. 0
) sin (
sin
1
) (
sin
1
) (
1
2
2
=

+
+

V
r
V
r r
V r
r
t
r
67
Poniewa czstka pynu porusza si po powierzchni kuli, to skadowe prdkoci s
rwne:
, , , 0

= = = R V R V V
r
gdzie R jest promieniem kuli.
Podstawiajc te wielkoci do rwnania cigoci oraz przyjmujc r R = mamy
. 0 ) sin ( ) ( sin =

t
Przykad 3.6. Ciecz porusza si w ten sposb, e kada czstka opisuje okrg na
paszczynie prostopadej do pewnej osi ze rodkiem na niej. Wykaza, e rwnanie
cigoci upraszcza si do postaci
, 0
) (
=


+

t
gdzie jest prdkoci ktow ruchu czstki, ktrej pooenie okrela si wsp-
rzdnymi: r, , z.
Zapisujemy rwnanie cigoci (3.16) we wsprzdnych cylindrycznych
. 0
) (
) (
1
) (
1
=

+


+

z
V
V
r r
V r
r t
z r
Poniewa czstki poruszaj si stale po tym samym okrgu, prdkoci wyra si
zalenociami:
. , 0 , 0 = = =

R V V V
r z
Po uwzgldnieniu tych szczeglnych wartoci skadowych prdkoci w rwnaniu
cigoci oraz przyjciu r = R uzyskujemy
. 0
) (
=


+

t
Przykad 3.7. Wyznaczy pole przyspiesze odpowiadajce polu prdkoci ok-
relonemu skadowymi:
. ) ( 0 , ) ( , ) ( const = = + = + = a V t b x a V t b y a V
z y x
68
Skadowe przyspieszenia obliczamy ze wzorw (3.11) i (3.12):
, ) ( t b x a a b V a b
t d
y d
a b w
y x
+ = + = + =
, ) ( t b y a a b V a b
t d
x d
a b w
x y
+ = = =
, 0 =
z
w
przy czym pierwsze skadniki we wzorach na w
x
oraz w
y
reprezentuj skadowe
lokalnej pochodnej prdkoci; nastpne - skadowe konwekcyjne. atwo to mona
sprawdzi obliczajc:
, , b
t
V
b
t
V
y
x
=

, ) ( ) ( t b x a a V
x
+ =
r r
V
. ) ( ) ( t b y a a V
y
+ =
r r
V
Przykad 3.8. Zadane jest pole prdkoci pynu:
, ) (
2 2
y x a V
x
+ = , ) (
2 2
z y a V
y
+ = ) (
2 2
z x a V
z
+ = ( a = const) .
Obliczy:
a) cyrkulacj prdkoci wzdu konturu trjkta powstaego z przecicia pasz-
czyzn ukadu wsprzdnych z paszczyzn , 1 = + + z y x
b) skadowe wektora wirowoci oraz prdkoci deformacji objtociowych i po-
staciowych.
Biorc pod uwag symetri konturu trjkta i posta funkcji opisujcych pole
prdkoci (rys. 3.9) otrzymujemy
= + = = =

B
A
y
B
A
x
B
A
y d V x d V d d 3 3 3 l V l V
r r r r
| | . 3 ) 1 ( 3
0
1
2
0
1
2 2
a y d y a x d x x a = + + =

69
Rys. 3.9
Skadowe wektora wirowoci:
. , , y a x a z a
z y z
= = =
Prdkoci deformacji objtociowych:
. 2 , 2 , 2 z a y a x a
z y x
= = =
Prdkoci deformacji postaciowych:
. , , y a x a z a
z y z
= = =
Przykad 3.9. Prdkoci czstek cieczy s proporcjonalne do ich odlegoci od
osi O x i rwnolege do niej tak, e:
. const) ( 0 , 0 ,
2 2
= = = + = c V V z y c V
z y x
Okreli pole wirw.
Obliczajc skadowe wektora wiru V
r r
r
rot 2 = = mamy:
, 0 =

=
z
V
y
V
y
z
x
,
2 2
z y
z c
x
V
z
V
z x
y
+
=

=
70
2 2
z y
y c
y
V
x
V
x
y
z
+

= .
Warto bezwzgldna wektora wiru jest rwna:
,
2 2 2
c
z y x
= + + =
a rwnanie linii wiru ma posta
.
z y x
z d y d x d

Poniewa
x
= 0, wic x = const i linie wirowe s liniami paskimi. Rwnanie po-
wysze przeksztaca si wiec nastpujco
;
2 2 2 2
z d
y c
z y
y d
z c
z y +
=
+
std jest
0 = + y d y z d z
i nastpnie po scakowaniu
, const
2 2
= + y z
jest to rwnanie rodziny okrgw.