Nhm nit I. Mc tiu ca chng 1. V kin thc Bit: - V tr ca cc nguyn t thuc nhm nit trong bng tun hon.

- Tnh cht ca cc n cht v hp cht ca nit v photpho. - ng dng ca cc n cht v hp cht nit. - iu ch nit, photpho v cc hp cht quan trng ca chng. Hiu: - S lin quan gia v tr nit, photpho trong bng tun hon vi cu to nguyn t, phn t ca chng. - S lin quan gia cu to nguyn t, phn t ca nit v photpho vi tnh cht ho hc ca n cht v hp cht ca chng. 2. V k nng - T v tr, cu to nguyn t, phn t d on tnh cht ho hc ca n cht v hp cht ca nit, photpho. - Lp phng trnh phn ng ca cc n cht v hp cht ca nit v photpho. Xc nh c vai tr v so snh tnh kh, tnh oxi ho ca chng trong cc phn ng oxi ho - kh. - Vit c cc phng trnh phn ng trong cc s chuyn ho. Bit gii cc dng khc nhau ca bi tp trc nghim, bi tp t lun nh lng. - Tin hnh mt s th nghim n gin nghin cu tnh cht ho hc ca n cht nit, photpho v cc hp cht ca chng. 3. V tnh cm, thi - C thc tch cc, t gic v hp tc trong hc tp. - C thc bo v mi trng. II. Mt s im cn lu v ni dung dy hc v phng php dy hc 1. Trong nhm nit ch xt k nit v photpho, cn lm r s ging nhau v khc nhau ca cc n cht v cc hp cht ca hai nguyn t . y l nhng kin mi i vi hc sinh. Do hc sinh c hc y c s l thuyt nh cu to nguyn t, bng tun hon, lin kt ho hc, cn bng ho hc, s in li, khi nim v axit, baz v mui, nn gio vin cn dn dt hc sinh c th da vo l thuyt ch o d on c tnh cht ca n cht nit, photpho v cc hp cht ca chng. Gio vin biu din th nghim, hc sinh quan st, nhn xt v rt ra kt lun khng nh s ng n ca nhng d on . 2. S khc nhau v cu to v bn ca phn t nit v phn t photpho. * Phn t nit N2 c kch thc nh hn phn t P4 (dN N = 0,109 nm; dp-p = 0,221nm) v v N2 trng thi kh nn lc tng tc gia cc phn t N2 nh hn nhiu so vi lc tng tc gia cc phn t P4. * Lin kt ba trong phn t N2 c nng lng ln (EN N = 946 kJ/mol), ln gp 6 ln lin kt n N - N (EN - N = 169 kJ/mol), nn l lin kt rt bn. 30000C n mi bt u b phn hu thnh nguyn t nit, do nhit thng nit phn t l mt trong nhng cht tr nht. Cn nhit cao, nit tr nn hot ng hn, nht l khi c mt cht xc tc. * Mc d photpho c m in (2,1) nh hn so vi nit (3,0), nhng iu kin thng photpho hot ng hn nit. l do lin kt n P - P trong phn t P4 km bn hn lin kt ba trong phn t nit (EP-P ~ 200 kJ/mol). trn 20000C phn t P4 b phn hu thnh cc nguyn t photpho. * nguyn t N khng c kh nng kch thch cp electron ghp i phn lp 2s chuyn sang obitan 3s ca lp th ba, v obitan ny c nng lng cao hn nhiu. V vy cng ho tr cc i ca nit trong cc hp cht bng 4: ba lin kt c to thnh theo c ch trao i, cn mt lin kt c to thnh theo c ch cho - nhn. Nit th hin cc s oxi ho: -3 (NH3), - 2(N2H4), -1(N2O), 0 (N2), +1(N2O), +2(NO), +3(N2O3), + 4(NO2, N2O4), +5 (N2O5). 3. iu ch nit trong cng nghip Nit c iu ch bng phng php chng ct phn on khng kh lng cn cha kh him v nhng vt oxi. Trong nhiu trng hp, tp cht kh him khng gy tr ngi g c, nhng oxi th khng c ln. loi tp cht oxi, ngi ta cho nit i qua mt h thng cha ng kim loi t nng. Khi tt c oxi u phn ng to thnh CuO. 4. Amoniac * Kh amoniac l mt trong nhng kh tan nhiu trong nc. Hin tng tan nhiu ca amoniac c gii thch bng s to thnh lin kt hiro gia cc phn t NH3 v H2O (c hai u l phn t c cc:

momen lng cc NH3 = 1,48D, H2O = 1,86D). Lin kt ny c hnh thnh nh lc tng tc tnh in gia nguyn t H mang mt phn in tch dng ca phn t H2O v nguyn t N mang mt phn in tch m ca phn t NH3. * L hp cht c cc, NH3 d ho lng v d ha rn (tnc = -780C, ts= - 330C) cao hn nhiu so vi cc hp cht tng t nh PH3 (tnc = -1330C, ts = - 87,40C), AsH3 (tnc = -1160C, ts = -620C) v.v iu ny c gii thch l: do phn cc kh mnh, nn cc phn t NH3 d kt hp vi nhau to thnh tp hp phn t (NH3)n nh lin kt hiro. ph v tp hp phn t ny cn tiu tn nng lng. Bi vy, NH3 c tnc, ts v c nhit ho hi (22,82 kJ/mol) cao hn PH3, AsH3. nhng hp cht ny khng xy ra hin tng tp hp phn t. * Khi tan trong nc, trong dung dch nc ca amoniac xy ra cc qu trnh sau: NH3 . H2O + NH3 + H2O NH3 . H2O NH 4 + OH-

+ Khi NH3 kt hp vi H+ ca H2O theo c ch cho - nhn, to thnh ion NH 4 v dung dch tr nn c tnh baz. Phn ng chung c vit l: + NH3(dd) + H2O NH 4 + OHy l phn ng thun nghch, lnh n chuyn dch t tri sang phi, khi un nng trong bnh h n chuyn sang dch t phi sang tri. Hng s phn li baz ca amoniac trong dung dch 250C: Kb =

[ NH +4][OH
[NH 3]

= 1,8. 10-5

Trc y, ngi ta cho rng tnh baz l do NH3 kt hp vi H2O to thnh phn t NH4OH, nhng thc t khng c nhng bng chng minh s tn ti ca phn t ny. Khi nghin cu nhit ho rn ca dung dch NH3 ngi ta thy c ba dng hirat bn nhit thp l 2NH 3.H2O (tnc = -78,80C); NH3.H2O (tnc = -790C) v NH3.2NH3 (tnc = -980C). Trong cc hp cht hirat , phn t NH3 lin kt vi phn t H2O + bng lin kt hiro, ch khng c cc ion NH 4 , OH- v phn t NH4OH. + * Kh nng kt hp ca amoniac vi nc v vi axit to thnh ion NH 4 v vi cc ion kim loi nh Ca2+, Zn2+, Cu2+,

Ag+ v.v to thnh cation phc (gi chung l amoniacat kim loi [Ca(NH3)8]2+, [Cu(NH3)4]2+, [Ag(NH3)2]+, v.v l do c s hnh thnh cc lin kt cho - nhn (cn gi l lin kt phi tr) gia cp electron t do cha s dng ca nguyn t N trong phn t NH3 v obitan lai ho cn trng ca ion kim loi (theo thuyt lin kt ha tr). * Amoniac cn c tnh kh, mc d khng c trng bng phn ng kt hp. Tnh kh ca NH3 l do nguyn t nit c s oxi ho thp nht (-3) gy ra. Ngoi O2 v oxit kim loi ra, clo v brom oxi ho mnh lit amoniac trng thi kh v trng thi dung dch ngay nhit thng. 2NH3 + 3Cl2 2NH3 + 3Br2

N 2 + 6HCl
N 2 + 6HBr
0

5. Mui amoni * Cn thy r s ging nhau v khc nhau gia mui amoni v mui kim loi kim. Ging vi mui ca kim loi kim, cc mui amoni u tan nhiu trong nc v khi tan phn ly hon thnh + cc ion. Ion NH 4 cng khng c mu nh ion kim loi kim. Khc vi mui kim loi kim, dung dch mui amoni c tnh axit do ion amoni cho proton: + NH 4 + H2O NH3 + H3O, Ka = 5,5.10-10. * Cn hiu v nm vng phn ng nhit phn ca mui amoni. Sn phm ca phn ng ny l khc nhau, tu thuc vo bn cht ca axit to nn mui. - Mui amoni to bi axit khng c tnh oxi ho, khi b nhit phn to ra amoniac v axit tng ng. V d: NH4Cl

NH3 + HCl

t0

(NH4)2CO3 NH4HCO3

t0

t0

2NH3 + CO2 + H2O NH3 + CO2 + H2O

(NH4)3PO4 (NH4)2S
t0

t0

3NH3 + H3PO4

- Mui amoni to bi cc axit c tnh oxi ho, khi b nhit phn th axit c to thnh s oxi ho NH3, to ra cc sn phm khc nhau. V d: NH4NO3
250 0

2NH3 + H2S

N2O + 2H2O

t0

NH4NO2

N2 + 2H2O

(NH4)2 Cr2O7 (NH4)2SO4 3NH4HSO4

t0

t0

N2 + Cr2O3 + 4H2O

Tip tc un nng thm mui NH4HSO4 s b phn hu:

t0

NH3 + NH4HSO4 N2 + NH3 + 3SO2 + 6H2O

Ch : Khi lm th nghim nhit phn mui NH4NO3 cn tun th nghim ngt ch nhit, v NH4NO3 nng chy 1690C, t khong 190 - 2600C b phn hu cho thot ra N2O. Cn nhit cao hn 3000C s phn hu n, do N2O khng bn phn hu nhanh ra N2 + O2: 2N2O 6. Axit nitric

t0

2N2 + O2.

HNO3 l axit c tnh oxi ho mnh. C ti liu ni rng nng rt long v lnh HNO 3 khng th hin tnh oxi ho trong dung dch nc. Khi HNO3 rt long v lnh tc dng vi kim loi hot ng, v d Mg, th c H2 thot ra thi im bt u phn ng. Trong nhiu ti liu, khi ni v tnh oxi ho ca HNO3 ngi ta khng a tnh cht ny vo, thm ch c mt s ti liu cn khng nh l khi tc dng vi kim loi, HNO3 khng cho H2 thot ra. Nu s dng HNO3 c th sn phm cui cng lun lun l NO2. l v tt c cc hp cht cha oxi ca nit vi s oxi ho (+4 u b HNO3 c oxi ho n NO2). V d: 2HNO3 + NO 3NO2 + H2O Cc kim loi c tnh kh trung bnh v yu (th d Fe, Pb, Cu, Ag,) kh HNO3 long ch yu n NO. Cn cc kim loi c tnh kh mnh (th d Al, Zn, Mg,) kh HNO3 long ch yu n N2O hoc N2 v kh HNO3 rt long n NH3 ( dng mui NH4NO3). Trong cc phn ng, kim loi b oxi ha n mc oxi ho bn, cao nht. Qu trnh kh HNO3 thng din ra theo mt s hng song song, kt qu thu c mt hn hp sn phm kh khc nhau, tu thuc vo mnh, yu ca cht kh v nng axit. Hnh di y minh ho hm lng tng i ca cc sn phm khc nhau khi kh HNO3 bng Fe tu thuc vo nng ca axit. Axit cng long th cng c nhiu sn phm kh su hn trong hn hp, v d NH3 ( dng NH4NO3). HNO3 "bc khi" c iu ch trong phng th nghim theo phn ng NaNO3 + H2SO4 NaHSO4 + HNO3 Phn ng ny c tin hnh trong chn khng, HNO3 bay hi ngay v t b phn hu, khi thu c HNO3 100%. Cng c th khng s dng chn khng, nhng cn ly NaNO3 rn v H2SO4 c (~ 98%). Phn ng c tin hnh khi un nng nh, gip cho HNO3 bay hi v dch chuyn cn bng sang phi (HNO3 bay hi mnh hn nhiu so vi H2SO4). un nng mnh s lm phn hu HNO3 to thnh. Nu dng dung dch long, sau c c th ch thu c hn hp ng ph 68%. 7. Mui nitrat Khi un nng mui nitrat cao hn nhit nng chy ca chng (c trng hp cha t n nhit nng chy) th chng b phn hu. Tnh cht phn hu ca mui nitrat ph thuc vo bn cht ca cation. Mui ca cc kim loi hot ng nht (ng trc Mg trong dy in ho) to thnh mui nitrit tng ng v gii phng oxi. Mui ca cc kim loi hot ng km hn (Mg - Cu) b phn hu to thnh oxit. Mui ca cc kim loi km hot ng hn na (ng sau Cu) b phn hu gii phng kim loi. Tnh cht khc nhau ny khi tin hnh phn ng l do bn khc nhau ca cc mui nitrit v oxit tng ng nhit b phn hu: trong cc iu kin i vi natri th nitrit bn, i vi Mg th nitrit km bn, nn cho thot ra kim loi. Trong mi trng trung tnh, ion NO3- khng c kh nng oxi ho Trong mi trng axit, ion NO3- c kh nng oxi ho nh HNO3

V d: 3Cu + 8H+ + 2NO33Cu2+ + 2 NO + 4H2O Trong mi trng kim mnh, d, ion NO3 b Al (hoc Zn) kh n NH3 V d: 8Al + 5OH- + 3NO3- + 2H2O 8AlO2- + 3NH3 8. Cn nm vng cc iu kin chuyn ho gia hai dng th hnh ca photpho. Khi un nng trn 2500C, khng c khng kh, P chuyn thnh hi, khi lm lnh th hi ngng t thnh P trng. Cn khi un nng P trng n 2500C khng c khng kh hoc di tc dng ca nh sng th n chuyn chm thnh P l dng bn hn. Phn ng ny c th tng nhanh khi c mt t iot lm xc tc. C th biu din cc qu trnh chuyn ho nh sau: P trng D P H = - 16,7 kJ/ mol Tt c cc dng thu hnh ca photpho khi nng chy u to thnh cng mt cht lng gn nhng phn t t din P4. Dng P4 cng tn ti trng thi hi. Nhng nhit cao hn 8000C v p sut thp, P4 b phn hu to thnh cc phn t P2. Di p sut kh quyn v nhit ~ 18000C, 50% P4 phn hy thnh 2P2, cn ~ 28000C th 50% P2 phn hu thnh 2P. trng thi rn, P c cu trc polime nh sau: P P P P P P P P P P P P P P P P

9. Photpho trng rt hot ng v mt ho hc, d dng bc chy trong khng kh nhit thng, nu dng phn tn nh. iu ny c minh ho bng th nghim sau: Ho tan mt mu nh P trng trong dung mi cacbon isunfua (CS2). Tm dung dch thu c vo mt bng giy lc cn li nhng ht P trng rt nh. Chng b oxi ho bi oxi khng kh, pht nhit mnh, lm bc chy bng giy lc. 10. Cc axit photphoric Cu to phn t ca cc axit photphoric:
O H O P O

H H

O O

O P O P O

H H

axit diphotphoric axit metaphotphoric S oxi ho ca P trong cc axit ny u l +5.

H O H O P O H O axit octophotphoric (axit photphoric)

Axit H3PO4 l axit ba ln axit c mnh trung bnh (K1 = 7,6 x 10-3; K2= 6,2 x 10-8; K3 = 4,4 x 10-13). Axit H4P2O7 mnh hn H3PO4 v l axit bn ln axit ( K1 = 3 x 10-2; K2 = 4 x 10-3; K3 = 2 x 10-7; K4 = 5 x 10-10). Tuy nhin, ch mi bit c hai loi mui ca axit ny: mui ihiroiphotphat, th d Na2H2P2O7 v mui iphotphat trung tnh, th d Na4P2O7. Axit HPO3 mnh hn c hai axit trn. Trong s cc mui metaphotphat ch c mui ca kim loi kim v magie l d tan. Trong phng th nghim thng s dng axit H3PO4 v cc mui ca n (mui photphat). Khc vi axit nitric, cc axit photphoric u khng c kh nng oxi ho. iu l do photpho c m in nh, dn n i lc vi eletron nh. 11. Mui photphat Mt trong nhng tnh cht cn bit ca mui photphat l phn ng thu phn. Trong s cc mui photphat tan, mui photphat trung tnh ca kim loi kim b thu phn mnh trong dung dch cho mi trng kim mnh. Th d: Na3PO4 + H2O D Na2HPO4 + NaOH

PO3 4

+ H2O D HPO2-4 + OH-

Do khi kt tinh t dung dch, Na3PO4 thng c ln NaOH. Mui hirophotphat, th d Na2HPO4 b thu phn yu hn: Na2HPO4 + H2O D NaH2PO4 + NaOH

HPO2 + H2O D 4

H2PO4- + OH-

Qu trnh thu phn ny xy ra mnh hn so vi qu trnh phn li axit ca ion HPO2-4

HPO2 4

+ H2O D PO43- + H3O+

nn dung dch c mi trng axit yu. Mui ihirophotphat, th d NaH2PO4 b thu phn yu hn na: NaH2PO4 + H2O D H3PO4 + NaOH H2PO4- + H2O D H3PO4 + OH Qu trnh thu phn ny xy ra km hn so vi qu trnh phn li axit ca ion H2PO4H2PO4- + H2O D H3PO4 + H3O+ nn dung dch NaH2PO4 c mi trng axit yu.