Professional Documents
Culture Documents
Chng 1
Du bi trn
1.1 Tng quan Du bi trn l vt liu quan trng trong nn kinh t ca mi quc gia. Tt c cc my mc, thit b cc dng v cc kch c khc nhau s khng th thc hin c chc nng ca mnh hiu qu nu khng c cc loi du bi trn thch hp. Do c rt nhiu chng loi t du bi trn c cp cht lng thp n rt cao c dng nhm p ng cc nhu cu s dng t c bit n cc loi du a dng, dng rng r i trong nhiu lnh vc. Cc nc trn th gii sn xut du bi trn theo cc tiu chun, quy nh ring ph hp vi iu kin s dng my mc nc . Thng thng vic bi trn my mc phi s dng du do nh ch to ra chng quy nh. t nc ta sau nhiu nm i mi, cng vi xu th hi nhp quc t din ra nhanh chng, nn hin nay ang s dng rt nhiu my mc do cc nc khc nhau sn xut. Trong thc t, vic tun th cc quy nh v du bi trn m nh ch to ra l rt kh khn. V vy bi trn cc loi my mc, thit b do cc h ng ca nc khc nhau ch to, chng ta c th thay th bng cc loi du bi trn c cc tnh nng tng ng vi du m m cc h ng ch to quy nh. V vy, vic s dng vt liu bi trn ni chung, du m bi trn ni ring v quy trnh bi trn ph hp vi quy nh ca nh ch to thit b, s gp phn rt ln m bo cho my mc, thit b hot ng n nh, gim chi ph bo dng, nng cao tui th s dng v tin cy ca chng trong nn kinh t. - Du m bi trn c bn chc nng c bn, l : + L m gim ma st, gim cng m i mn, n mn ca cc b mt ma st nhm m bo cho ng c, my mc t cng sut ti a. + L m sch, chng tt c cc loi m i mn m bo tui th s dng ca ng c. + L m mt + L m kn Bi trn l bin php l m gim ma st n mc thp nht, bng cch to ra gia b mt ma st mt lp cht (cht bi trn). Cht bi trn c th dng lng (du nhn hay cn gi l du nht), dng c (m bi trn) hay dng rn...... Trong s chim a phn l cht bi trn dng lng, k n l cht bi trn dng c, sau cng l dng rn. Cht bi trn dng n y thng chim rt t v ch p dng trong mt v i trng hp ring bit nh bi trn cc trc c nhit rt cao hoc trong chn khng, nhng ni n y khng th dng du hay m bi trn c. BM. Lc Ha du
1
BM. Lc Ha du
BM. Lc Ha du
Hnh 1: Thp chng ct chn khng sn xut du nhn 1.2.2 Tch nha, asphalten S c mt ca nha, asphalten trong du gc chnh l nguyn nhn l m cho du gc c nht cao, ch s nht (VI_Viscosity Index) thp, c bn oxi ho thp, d gy n mn v l m xu m u du (do thng c cc d nguyn t trong chng), l nguyn nhn xut hin keo l m mt tnh ng nht ca du. tch nha, asphalten thng thng ngi ta dung phng php chit vi dung mi thch hp. Vic la chn dung mi ph thuc v o tnh chn lc ca n, tc l v o kh nng phn tch hai nhm cu t khc nhau v mt ho hc. Dung mi dng phi r, sn c, bn v mt ho hc trong khi s dng, khng gy n mn v d s dng. Ng y nay, ngi ta thng s dng propan l m dung mi cho qu trnh chit tch nha, asphalten. Hiu sut ca qu trnh chit ph thuc v o ba yu t c bn: bn cht ca dung mi, nhit tin h nh v t l dung mi trn nguyn liu. i vi dung mi propan, qu trnh chit thng c tin h nh 40 - 960C vi t l dung mi: nguyn liu l 5 : 8. 1.2.3 Tch aromactic Cc hydrocabon thm c ch s nht thp, nht ln, ng thi chng rt km bn, d b oxi ho l m tng khuynh hng to cc do vy trong qu trnh sn xut du gc ngi ta phi loi cc aromatic. Vic tch aromatic cng c thc hin bng phng php chit. C ba dung mi thng c s dng l furfurol, phenol v n-metyl-2pyrolydon (NMP). Nu em BM. Lc Ha du
5
Rafinat v dung mi
Dung mi
Thp chit
Phn chit
BM. Lc Ha du
Dung mi
Bng 1. c tnh vt l v ha hc ca cc loi du khong khc nhau Tnh cht/ th nh phn ha hc nht 40oC, cSt nht 100oC, cSt Ch s nht T trng 200C Nhit chp chy, oC im anilin, oC Nhit ng c, oC Phn t lng, vc Ch s khc x Phn tch qua t st % hp cht phn cc % th nh phn thm % th nh phn no Loi nguyn t cu trc nhm (phn tch cu trc nhm) % CA % CN % CP Du parafin 40 6,2 100 0,8628 229 107 -15 440 1,4755 0,2 8,5 91,3 Du naphten 40 5,0 0 0,9194 174 73 -30 330 1,5068 3,0 43 54 Du aromat 36 4,0 -185 0,9826 160 17 -24 246 1,5503 6,0 80 14
2 32 66
19 37 44
41 36 23
- Phn loi theo nht: Phn chng ct c s dng l m nguyn liu cho qu trnh sn xut du gc thng nm trong khong 11 n 150 cSt 400C. nht ca cc phn on cn khong 140 n 1200 cSt. Du gc khong c cch gi tn to s khc bit gia cc phn on u chng ct v du cn theo nht: + Cc phn on du gc trung tnh SN (Sovent Neutral) c phn loi theo nht Saybolt (SUS) 1000F: SN 70, SN 150, SN 500 Chng hn, du gc SN 150 l phn on du chng ct c nht 150 SUS 1000F (29 cSt 400C). + Cc phn on cn BS (Bright Stock) c phn loi theo nht Saybolt 0 210 F: BS 150, BS 250 Chng hn, du BS 150 l phn on du cn c nht 150 SUS 2100F (30,6 cSt 1000C). - Phn loi theo ch s nht (VI): + Du c ch s nht cao (HVI): VI > 85, c sn xut t du gc parafin qua cng on tch chit bng dung mi v tch sp. + Du c ch s nht trung bnh (MVI): 30 < VI < 85, c sn sut t c BM. Lc Ha du
8
1.3 Ph gia 1.3.1 Tng quan Ph gia l nhng hp cht hu c, c kim v v c, thm ch l cc nguyn t, c thm v o cc cht bi trn nng cao cc tnh cht ring bit vn c hoc b sung cc tnh cht cha c ca du gc nhm thu c du bi trn c phm cht tt hn tho m n cc yu cu tnh nng i vi mt mc ch s dng n o . Thng mi loi ph gia c dng nng t 0,01 n 5%. Tuy nhin, trong nhiu trng hp mt ph gia c th c a v o khong nng dao ng t v i phn triu n trn 10%. Phn ln cc loi du bi trn cn nhiu loi ph gia khc nhau tho m n tt c cc yu cu tnh nng. Trong mt s trng hp cc ph gia ring bit c pha thng v o du gc. Trong nhng trng hp khc, hn hp cc loi ph gia c pha trn th nh ph gia ng gi, sau s c a tip v o du. C loi ph gia ch c mt chc nng nhng cng c nhiu ph gia c th m nhiu chc nng. Nh ph gia ZnDDP c chc nng chng oxi ho, gim m i mn, c ch n mn. Do vy s c ph gia n chc v ph gia a chc. Cc loi ph gia khc nhau c th h tr ln nhau, gy ra hiu ng tng h,
BM. Lc Ha du
Da v o c ch ca phn ng oxi ho, ngi ta chia cc ph gia chng oxi ho theo c ch tc dng ca chng. l ph gia c ch theo c ch gc v ph gia phn hy. - Ph gia c chng oxy ha theo c ch gc l cc cht c kh nng tc dng vi cc gc t do to sn phm bn ngn chn qu trnh oxi ho tip tc xy ra, cc cht c kh nng chng to cn cacbon ph gia loi n y cn c xem nh cc cht chng oxi ha s cp. C ch hot ng ca chng l nhng mt nguyn t H qua cc phn ng vi gc ankyl v /hoc vi cc gc ankyl peoxit l m gin on c ch pht trin mch ca qu trnh oxi ha du. Sn phm to th nh l cc gc bn nh: gc ankyl s th nh HC, gc ankyl peoxit tr th nh hydropeoxit. Cht chng oxi ha s cp c dng pha ch v o trong du nhn l cc dn xut ca phenol v amin thm. Tuy nhin, s chuyn ha ca nguyn t H t nguyn t oxi hoc nguyn t nit n gc c cc dng quinon hoc quinon amin khng th bo v c ht cc gc t do ca chui phn ng. C ch chung ca cc cht chng oxy ha s cp c th c biu din nh sau: R* + InhH ---> RH + Inh* BM. Lc Ha du
12
Da v o cc phn ng trn th hng s tc phn ng ca gc ankyl vi oxy to th nh ankyl peoxit ln hn nhiu so vi hng s tc ca gc ankyl vi BHT. iu c ngha trong s c mt ca oxy th phn ng ca gc ankyl vi BHT rt t xy ra. Thay v o BHT v cc dn xut ca phenol khc nhng mt nguyn t H cho gc ankyl peoxit v by chng.
Cn ch rng cc gc dn xut ca phenol l bn bi cc hiu ng khng gian v cu trc cng hng. Cu trc cng hng ca gc Cyclohexadien c th kt hp vi mt gc ankyl peoxit th hai to th nh cyclohexadien ankyl peoxit, cht n y bn nhit nh hn 1200C. Phn ng di y ch ra rng nhit cao hn cyclohexadien ankyl peoxit c th b phn hy th nh gc alkoxy, gc ankyl v 2,6di-t-butyl-1,4-benzoquinon.
BM. Lc Ha du
13
Hai gc phenol cu trc cng hng c th b thay i giai on tt mch ca phn ng theo c ch gc. Mt gc phenol c th nhng mt nguyn t H cho gc phanol khc to th nh mt phn t BHT v mt phn t metylen cyclohexadien.
* C ch hot ng ca ph gia chng oxy ha gc amin thm. Cht ph gia chng oxy ha gc amin thm thng c s dng l alkylat diphenylamin. C ch phn ng ca cht c ch oxy ha bng alkylat diphenylamin c bt u tht k l vi mt nguyn t H c tch ra bi s c mt ca cc gc ankyl, ankyl peoxit v alkoxyl nh di y.
BM. Lc Ha du
14
bc th 2 gc amin phn ng vi mt gc ankyl peroxy th hai to th nh gc nitroxyl v mt gc ankoxy. Gc nitroxyl lun bn qua ba dng cu trc cng hng theo c ch di y:
cc bc 3,4 v 5 cc gc nitroxyl tip tc phn ng vi cc gc ankyl peoxit to th nh hn hp nitroxyl peoxit (bc 3), nitroxyl cyclohexadien (bc 4) v bc 5 nitroxyl cyclohexadien phn hy th nh 1,4 benzoquinon v ankylat nitrosobenzen. nhit thp (<1200C) gc nitroxyl cng c th phn ng vi mt gc ankyl to th nh N-sec-alkoxy diphenylamin trung gian. Cht trung gian n y di tc dng nhit s sp xp li th nh mt xeton v ho n nguyn alkylat diphenylamin.
BM. Lc Ha du
15
Tuy nhin nhit cao (>1200C) , gc nitroxyl c th phn ng vi mt nguyn t H c tch ra t gc ankyl to th nh N- hydroxyl dephenylamin v anken. N- hydroxyl dephenylamin sau c th phn ng vi gc ankyl peoxit ho n nguyn gc nitroxyl v mt ankyl hydropeoxit
* Tnh tng h gia cht c ch oxi ha gc amin thm v gc cc dn xut ca phenol. Trong nhiu trng hp khc nhau, gia cc ph gia lun c s nh hng ln nhau th hin qua tnh tng h v tnh i khng. Trong trng hp n y, tnh tng h gia ph gia gc amin thm v ph gia gc dn xut ca phenol c th hin phn ng di y:
- Ph gia chng oxi ho bng cch phn hu cc hydropeoxit (hydropeoxit l mt trong nhng cht sinh ra gc t do thc y qu trnh oxi ho) to sn phm bn
BM. Lc Ha du
16
Gc diankyldithiophotphoryl tip tc phn ng vi hydropeoxit to axit diankyl dithiophotphoric, axit n y li tip tc phn ng nhanh vi ROOH to ra cc sn phm l cc cht khng hot ng trong chui phn ng c ch oxi ha. H thng cc phn ng mt chiu s l m gim s c mt ca cc gc hydropeoxit mt cch ng k.
Sn phm ca cc phn ng c ch oxy ha bao gm: disulfide, cc ng ng ca mono v trisulfide v cc hp cht c dng nh: (RO)n(RS)3-nP=S v (RO)n(RS)3-nP=O. Cc sn phm n y cho thy chng rt t hot ng ging nh cc BM. Lc Ha du
17
nhng ni c s tp trung ca ZDDP thp, c th s xy ra phn ng thy phn ZDDP th nh mui km trung tnh v axit diakyl dithiophotphoric. nhit cao hn 1250C diakyl dithiophotphoryl disulfide s b phn hy to th nh gc diakyl dithiophotphoryl, nhng gc m sau s phn ng c vi ROOH to ra nhiu axit diakyl dithiophotphoric. V vy, c rt nhiu cch khc nhau c th dng to th nh cc axit diakyl dithiophotphoric. ZDDP trung tnh cng c th phn ng c vi ROOH theo c ch chuyn dch electron, khi s ko theo s n nh (gim kh nng hot ng) ca cc gc hydropeoxit trung gian, kt qu l to ra cc sn phm diakyl dithiophotphoryl disulfide khng hot ng.
BM. Lc Ha du
18
Diamin thm
Km iankyldithiphotphat (ZnDDP)
ZnDDP
BM. Lc Ha du
19
1.3.2.3 Ph gia c ch n mn Trong qu trnh l m vic, cc b mt kim loi tip xc vi du bi trn rt d b n mn bi cc tc nhn c tnh axit nh cc axit hu c hoc v c, cc hp cht hot ng cha S, cc peoxit.... do vy du bi trn phi c ph gia c ch n mn. Cc ph gia n y hp ph ln b mt kim loi to th nh mt m ng bo v (m ng n y cn c tc dng th ng ho kim loi). M ng bo v n y s phi dnh cht ln b mt kim loi trnh b trc ra bi cc cht phn tn hoc ty ra. Cc ph gia in hnh l ZnDDP, limonen sunfua, pinen photphosunfua, benzothiazol..... - Limonen sunfua: - Pinen photphosunfua:
- Benzothiazol:
BM. Lc Ha du
20
Cc amin hu c v axit ankyl suxinic c dng trong trng hp h m lng trong du nh cn sunfonat kim loi v amin photphat c s dng khi h m lng nc trong du ln. Do khi h m lng nc ln th phn cc ca axit tng l m tng tnh axit s d gy ra hin tng n mn. 1.3.2.5 Ph gia ty ra Du bi trn l m vic di iu kin khc nghit c th xut hin s chy ca nhin liu hay s oxi ho du bi trn. y chnh l nguyn nhn gy ra cc sn phm axit v mt lng ln cn bn... chng c th l m tng nht ca du, gy n mn, l m du mt tnh ng nht, lng ng ln b mt kim loi l m tn hao cng sut.... Chnh v vy, cn phi c ph gia ngn khng cho cc cn bn bm trn b mt kim loi hoc li ko cc cn bn ra khi b mt kim loi v phn tn chng trong du di dng huyn ph. Vi ph gia ty ra, cc ph gia n y s hp ph ln cc cn bn v li ko chng ra khi b mt m chng bm dnh, gi chng trng thi l lng trong khi du. Cn ph gia phn tn hp ph ln cn bn l m cn bn khng t c vi nhau, gim kh nng sa lng, trnh to cn bn. Cc ph gia ty ra thng hay c s dng l canxi sunfonat trung tnh, canxi sunfonat kim v canxi sunfonat kim cao ngo i ra cn c phenolat, salixylat, photphonat.... Cc cht c s dng l m ph gia phn tn c cng thc ha hc
BM. Lc Ha du
21
a = c = 1 v b = 2 nu M l kim loi kim ha tr 1 a = c = 2 v b= 1 nu M l kim loi kim ha tr 2 Cc ph gia ty ra rt d b thu phn to ra hydroxit khng tan v axit l m gim tr s kim tng ca du: Me2+ + 2HOH ---> Me(OH)2 + 2H+ iu ch mt s ph gia phn tn: - Sunfonat ca kim loi Ca hoc Mg v cu trc Mixen ca ph gia ty ra kim cao:
Trong :
iu ch cc sunfonat ta thng bt u t Benzen hoc cc naphtalen c sunfonic ha bi tc nhn SO3 hoc Oleum
BM. Lc Ha du
22
BM. Lc Ha du
23
T ta c th iu ch c cc phenolat trung tnh, kim v kim cao: Cc dng Phenolat kim c cng thc ha hc nh sau:
BM. Lc Ha du
24
- Ankylsalixylat: c dng nhiu cho du ng c nh cht ty ra v cht chng oxy ha. Chng cho php tha m n phn ln chc nng ty ra. c bit l tnh nng ngn cn cn bm trn pittng ng c diezen. C th iu ch cc Ankylsalixylat nh di y:
BM. Lc Ha du
25
- Photphonat:
BM. Lc Ha du
26
1.3.2.6 Ph gia phn tn Cc cht phn tn l cc cht c kh nng ngn nga hoc l m chm qu trnh to cn v lng ng trong iu kin hot ng nhit thp. Nh vy chc nng c bn ca cht phn tn l l m yu lc cu kt gia cc tiu phn ring bit vi nhau, to iu kin l m tan r cc kt ta xp v cc khi kt t, do cho php tng tiu phn c th tn ti nh mt thc th ring bit. Ni cch khc, cc cht phn tn c mt i lc mnh vi cc tiu phn gy bn du v chng bao quanh mi tiu phn bng cc phn t tan trong du, nh gi c cc cn ca du khng b kt t v ng cn li trong ng c. Vi ph gia phn tn l ankenyl polyamin suxinimit, ankylhydroxybenzyl polyamin.....Cc ph gia phn tn c cu to gm ba phn c bn: nhm a du v nhm phn cc. Hai phn c ni vi nhau bng nhm ni. BM. Lc Ha du
27
Phn a du
Nhm Phn phn cc ni Hnh 3. Cu trc chung ca cc cht phn tn 1. Cc ph gia ankenyl polyamin suxinimit c iu ch nh sau: - Tng hp cc isobutylen:
BM. Lc Ha du
28
BM. Lc Ha du
29
Trong : R Ankenyl t polyizobutenyl c trng lng phn t t 500 n 2000 v x = 1 4. Nhng cht phn tn n y c s dng rng r i trong cc du cacte ng c. Chng cng c xem nh nhng ph gia c chc nng c ch g. 2. Cc ph gia ankylhydroxybenzyl polyamin c tng hp nh sau:
BM. Lc Ha du
30
4. Cc Polyacrylat: Cc cht n y cng cho kh nng phn tn, ngo i ra chng cn c tnh nht nhit tt (cht ci thin ch s nht) nn chng c s dng nh l ph gia phn tn nhiu tc dng, in hnh nh: DOCP, polymetarylat, copolyme
BM. Lc Ha du
31
Copolyme:
1.3.2.7 Ph gia ci thin ch s nht Trong qu trnh s dng, du bi trn c th b oxi ho, chu nhng tc ng khc nhau l m cho tnh nht nhit ca du bi trn b gim i. ng thi, nhit l m vic ca du c th thay i trong khong rng t nhit rt thp ti nhit rt cao do vy vy trong mt s loi du bi trn cn phi c ph gia ci thin ch s nht. Ph gia ci thin ch s nht l m tng nht ca du nhit cao v hu nh khng l m tng nht ca du nhit thp. Chnh v vy, cc ph gia ci thin ch s nht thng l cc polime tan c trong du v c cu trc dng xon nhit thp (khi du gc l dung mi ho tan km). Khi nhit cao (du gc l dung mi ho tan tt) th cc polime n y dui d i ra, tri rng ra v do vy l m tng nht ca du. Cc ph gia n y c trng lng phn t nm trong
BM. Lc Ha du
32
Vic la chn ph gia ci thin ch s nht ph thuc v o c tnh ca du gc c dng pha ch cng nh v o loi du th nh phm cn pha ch. Cn phi lu rng: - Vic thm ph gia ci thin ch s nht s l m thay i tnh chy ca du gc, nht ng hc ca du pha ch s thay i vi tc trt. - Trng lng phn t ca ph gia ci thin ch s nht c ng tng th chng c ng nhy cm vi s thay i ng sut c hc. - ng sut dch chuyn c sinh ra, chng hn gia pittng v th nh xi lanh trong ng c, s dn n qu trnh t g y khng thun nghch ca cc phn t polime th nh cc mch nh hn, qu trnh n y l m cho nht gim i. 1.3.2.8 Ph gia gim nhit ng c Du gc khong c th cha sp. Khi du bi trn c s dng hay bo qun trong mi trng nhit thp sp s kt tinh th nh cc tinh th c cu trc kiu BM. Lc Ha du
33
1.3.2.9 Ph gia chng to bt Trong thc t s to bt ca du l mt vn nan gii. Khi xy ra hin tng to bt l m cho du b tht thot nhiu, l m kh khn khi vn h nh h bi trn tribology, ngn cn s lu thng tun ho n ca du gy nn bi trn khng y , l m tng thi gian phn hi ca h thu lc. ng thi, s to bt mnh l m tng s BM. Lc Ha du
34
BM. Lc Ha du
35
- Sunfua olefin:
BM. Lc Ha du
36
- Tricesyl photphat: OPO3(R-CH3)3 c. Ph gia bin tnh ma st FM (Friction Modifiers) Ph gia bin tnh ma st c m t nh l cht l m gim h s ma st v t c s trt phng nhn hoc l m tng h s ma st t c s dng trt. Thng thng ph gia n y l m tng bn ca m ng du v nh gi cho b mt kim loi tch ri nhau v ngn khng cho lp du b ph hu. Ph gia FM m l m gim h s ma st s bo tn c nng lng. Chng c s dng ch yu trong du ng c v du bnh rng truyn ng ng c. Ni chung chng c s dng khi cn to ra chuyn ng trt m khng c rung ng v khi cn c h s ma st nh nht. Ph gia thuc loi n y bao gm cc hp cht cha O, N, S, Mo, Cu v mt s nguyn t khc. Cc ph gia n y l m tng bn ca m ng du ch yu do hin tng hp ph vt l nh l m gim ma st. bn ca m ng du do tc dng ca ph gia lin quan ti d i ca mch ankyl trong phn t ph gia FM. Do cc hp cht ph gia FM mch d i nh axit bo, este bo hoc amin, amit bo c s dng. d y v hiu qu ca m ng du
BM. Lc Ha du
37
1.3.2.11 Ph gia to nh, kh nh Khi du bi trn phi l m vic trong mi trng bt buc c s c mt ca nc th ph gia to nh hoc kh nh s phi c s dng. Cht to nh l nhng cht hot ng b mt phn tn nc trong du hoc du trong nc. T h nc trong du ta thu c h thu lc chng chy, cht bi trn dng trong khoan v mt v i loi mi trng dng trong ko si kim loi. Cc cht to nh thng dng l cc ankenyl suxinimit, cc mui sunfonat, cc axit bo v mui ca axit bo, polyankylen glycol, etanol amin...... C ba nhm cht to nh: cht to nh anion, cht to nh cation v cht to nh khng ion. Cc cht kh nh bao gm triankyl photphat, polyetylen glycol, ankyl amin, axit cacboxylic. Ngo i cc ph gia nu trn, trong du bi trn thng phm cn c th c ph gia dit khun, c cc tc nhn bm dnh, tc nhn l m kn......
BM. Lc Ha du
38
Trong thi gian s dng, du phi m nhim cc chc nng nh c cp v phi chu tc ng ca cc yu t nh: - Nhit cc b phn khc nhau. - nh hng ca ti trng. - Tip xc vi oxy khng kh. - nh hng xc tc ca cc b mt kim loi. - Nhim bn do nhin liu, cc sn phm chy, bi bn, nc V vy trong qu trnh s dng, du ng c thng c phn tch nh gi theo cc tnh cht ha - l sau: + nht ng hc + Ch s nht + Tr s kim tng + Nhit chp chy + H m lng nc + H m lng cn + H m lng kim loi + H m lng tro sunfat + Khi lng ring 1.4.1 nht - ASTM D 445 nht l mt ch tiu quan trng v c bn ca du bi trn, n l mt tnh cht quyt nh d y m ng du, n l m gim ma st v m i mn gia hai b mt tip xc. N c nh hng n kht, tn hao cng ma st, kh nng chng m i mn, kh nng chng to cn, kh nng l m mt cc chi tit l m vic Trong ng c, nht ng vai tr quyt nh lng tiu hao nhin liu, kh nng tit kim du v hot ng ca ng c. i vi mt s loi ng c, c bit l ng c t cng nh hng ti khi ng v tc trc khuu. nht qu cao s l m gim tc ca trc v do l m tng lng nhin liu tiu hao (k c sau khi ng c khi ng). nht qu thp s dn ti chng m i mn v tng lng tiu hao du. V vy cn phi chn nht ph hp vi tng ng c v iu kin hot ng ca chng. V vy nht c ly l m c s cho h thng phn loi du nhn (Theo cp nht SAE). nht l s o kh nng chng li s chy ca du nhn, c xc nh bng t s gia ng sut trt v tc trt. ng sut trt l lc trt trn mt n v din tch vung gc vi phng thng ng. Tc trt l s chnh lch tc trn mt n v khong cch theo phng thng ng. Ni chung cc phng tin ti trng nng, tc thp th s dng cc du bi trn c nht cao. Ngc li nhng phng tin ti trng nh, tc cao th dng du c nht thp. BM. Lc Ha du
39
Hnh 3: B xc nh nht
BM. Lc Ha du
40
nht ng hc
L (VI = 0) U
Hnh 4. S thay i nht ca du bi trn theo nhit . Trong : L - nht ca du c VI = 0 (du c VI thp du naphten) H - nht ca du c VI = 100 (du c VI cao du parafin) U - nht ca du cn phi tnh ch s nht Da v o nht ng hc 400C v 1000C ca tng loi du tnh ch s nht (VI) tng ng ca chng theo tiu chun ASTM D 2270. Tiu chun n y a ra hai cch xc nh: cch th nht p dng cho cc sn phm du m c gi tr VI < 100; cch th hai p dng cho cc sn phm du m c VI > 100.
BM. Lc Ha du
41
(L U ) 100 (L H )
(2)
Trong : L nht ng hc 400C ca mt loi du c VI = 0 v c cng nht ng hc 1000C vi du m ta cn tnh VI, cSt; U nht ng hc 400C ca du ta cn phi tnh ch s nht, mm2/s; H- nht ng hc hc 400C ca mt loi du c VI = 100 v c cng nht ng hc 100oC vi du m ta cn tnh VI, cSt; Nu nht ng hc ca du 1000C nh hn hay bng 70 cSt th cc gi tr tng ng ca L v H cn phi tra bng trong ASTM D 2270. Nu nht ng hc 1000C li nh hn 70 cSt, th gi tr L v H c tnh nh sau: L = 0,8353 Y2 + 14,67 Y 216 (3) H = 0,1684 Y2 + 11,85 Y 97 (4) Vi Y l nht ng hc 1000C ca du tnh ch s nht, cSt. + Cch tnh th hai: Ch s nht c tnh theo cng thc sau: VI = [ (antilogN 1)/0,00715] + 100 (5) Trong N = (logH logU)/logY (6) Gi tr H c tnh nh cch tnh th nht. Ngo i ra, cc bng trong tiu chun ASTM DS 39B cho php c trc tip ch s nht ca cc loi du m. Da v o ch s nht ngi ta c th la chn loi du thch hp vi iu kin l m vic ca my. Trong nhiu trng hp, nu nhit ca my t thay i th ngi ta cng t quan tm n ch s nht. Cn trong trng hp nhit chy my thay i trong mt khong rng, nh ng c t, th cng vi tnh nng khc, ch s nht cng rt c coi trng. nng cao ch s nht ca du trong iu kin nht nh, ngi ta hoc pha thm v o du khong ph gia ci thin ch s nht, hoc s dng nhng loi du gc tng hp hoc bn tng hp. Trong qu trnh s dng du c biu hin thay i ch s nht th l do du b nhim bn bi c ln sn phm khc. i khi, qu trnh oxy ha l nguyn nhn l m tng ch s nht trong qu trnh s dng. Vic gim ch s VI cng c th do c nhng lc ph v cu trc phn t ca cc ph gia polyme c mt trong du bi trn.
BM. Lc Ha du
42
BM. Lc Ha du
44
Hnh 6: My o tr s kim tng 1.4.6 H m lng tro sunfat - ASTM D 847 Tro sunfat l phn cn cn li sau khi than ha mu, sau phn cn c x l bng H2SO4 v nung nng n khi lng khng i. H m lng tro sunfat dng ch nng ph gia cha kim loi trong du mi. Phng php n y ch xc nh h m lng tro sunfat thp ti 0,005% i vi du cha ph gia v khng p dng cho du ng c ph thi, du cha ch, du khng c ph gia. Thng h m lng tro sunfat lin quan n tr s kim ca du ng c. Ni chung h m lng tro sunfat ln th gi tr tr s kim ln v ngc li. H m lng tro sunfat l gm c tro ca cc ph gia a v o l m tng tnh nng ca du, cn khi ta thy lng tro tng qu mc th l do s c mt ca cc tp cht nh cc cht bn, cn do m i mn v cc loi tp khc. Lng ph gia cho v o du nhn c khi ln ti 20% khi lng v cc ph gia thng l sunfunat, phenolat, salisilat ca cc kim loi kim (Ba, Ca, Na). iu n y gii thch v sao h m lng tro sunfat ca du ng c cao. * Quy trnh xc nh: Nung chn s nhit 700 - 8000C trong khong 3045 pht, ngui trong bnh ht m n nhit phng (khong 45 pht) v cn vi chnh xc ti 0,1 mg. Cn chnh xc lng mu th (khong 5 - 10g) v o chn nung c giy lc bng xanh khng tro l m lt chn, sau dng ng giy lc l m phu trn lp du, phu thm ht du ta cho chn mu ln bp ri chm ngn la t t t n khi ch li tro v cn cacbon khi chy ht. chn mu sau khi cho ho v nhit phng th dng axit sunfuaric c nh tng git l m m to n b cn, ri nung tip tc trn bp n khi c khi trng bc ln th cho v o l nung 775250C khong 45 - 60 pht, ly chn ra l m ngui cng thi gian ban u ca chn khng ri cn n trng lng khng i.
BM. Lc Ha du
45
BM. Lc Ha du
47
Hnh 7: My hp th nguyn t xc nh h m lng kim loi 1.4.10 H m lng nc ASTM D 95 H m lng nc ca du l lng nc c tnh bng phn trm theo trng lng th tch hay theo ppm (phn triu). H m lng nc trong du bi trn l mt c trng quan trng i vi mt s loi du nh du thy lc, du t, du bnh rng cng nghip c bit l n cc k quan trng i vi du bin th. S c mt ca nc trong du bi trn y nhanh qu trnh gy n mn, g chi tit my, tng qu trnh oxy ha du v cn gy to nh l m mt tc dng ca ph gia cha trong du. Trong mt v i trng hp, nc cn l m thy phn cc ph gia, to nn nhng bn mm xp. V vy, h m lng nc trong du mi cng nh du ang s dng phi c khng ch rt nghim ngt. Vi nhng loi du c bit nh du bin th chng hn, khng c php c mt ca nc. khng ch lng nc trong du iu kin my ang l m vic ngi ta phi cho v o du nhng ph gia c tnh kh nh tch nc nhanh ra khi h thng.
BM. Lc Ha du
48
E B A
Bin dng n hi Hnh 8: th biu din s ph thuc ca ng knh vt xc v o ti trng ABE: ng b chnh; B ti trng cc i m cha kt my, BC: vng gy ra kt my; CD: vng kt my tc thi; D: ti trng h n dnh Ngo i cc phng php nu trn cn c cc phng php xc nh m i mn cho tng loi du bi trn nht nh nh phng php ASTM D2882 l phng php o m i mn dng bm Vicker xc nh tnh m i mn ca cc cht bi trn thu lc..... 1.5.2 Php th n mn tm ng Du th c th cha cc hp cht cha lu hunh, phn ln cc hp cht n y c loi ra khi du trong qu trnh ch bin. Tuy nhin, cc hp cht lu hunh cn li trong du bi trn th nh phm se gy n mn nhiu kim loi khc nhau, Theo phng php n y tm ng c nh bng v ngm ngp trong mu du cn th nghim. Ngi ta gia nhit n mt nhit nht nh v gi trong mt thi gian nht nh, tu thuc v o tng loi du. Khi php th kt thc, tm ng c ly ra, ra sch v em so vi bng tiu chun ASTM v n mn tm ng.
BM. Lc Ha du
50
M trung bnh
M ti
n mn
Mc n mn 1a l thp nht (n mn t nht) v mc n mn 4c l cao nht (n mn nhiu nht). 1.5.3 Php th c tnh to bt Vic nh gi kh nng to bt ca du ht sc quan trng. Bt c th l m thc y qu trnh oxi ho du, l m mt tnh ng nht ca du, gim hiu sut bi trn ca du, gy hng hc cc h thng c hc, gy ra cc hin tng n mn.... Bn cht ca bt l mt lng khng kh nh c bao quanh bi mt m ng du bi trn cc mng, bt c hnh th nh trong iu kin du b khuy trn (mnh) khi tip xc trc tip vi khng kh (nu khng tip xc vi khng kh th d khuy trn mnh th n o cng khng to bt). Tiu chun ASTM D892 (c tnh to bt ca du bi trn) a ra nhng c trng to bt ca du mi, t l du cha b bn. Kt qu thu c s l khng tng ng nu du b ln cc cht khc nh hi nc m, cc cn g rt mn... v nhng cht n y l m tng kh nng to bt ca du. Nguyn tc ca phng php th n y l ngi ta sc khng kh v o mu du nhit , thi gian nht nh sau o to bt V2, 10 pht cho bt xp bt o bn ca bt V2 v th tch ban u ca mu du l V1. Thng thng ngi ta xc nh c tnh to bt ca du bi trn theo ba giai BM. Lc Ha du
51
V2 V2
Khng kh
V1
Hnh 9. Xc nh c tnh to bt ca du 1.5.4 Php th c tnh to nh ca du Trong rt nhiu trng hp cc loi du bi trn thng ln nc. S d c nc ln v o du nh vy l do nc c trong khng kh ngng t hay do du tip xc vi hi nc nh trong trng hp du tuabin hi nc. Nu lng nc khng nhiu v khng ho n to n tch ra, th nh s c to th nh v nc c gi trong du dng nh tng, phn nc n y tip xc vi cc b phn bng st ca thit b c bi trn v l m han g cc b phn n y. Nh cng l m tng qu trnh oxi ho du bi trn v gim kh nng bi trn ca du. Phng php ASTM D 1410 v D2714 cho php o khuynh hng to nh vi nc ca du. Phng php ASTM D1410 (kh nng tch nc ca cc cht lng du m v tng hp) l php o kh nng tch nc ca du bi trn. Mc d ngi ta xy dng phng php n y l cho ring cc loi du tuabin hi nhng n cng c th dng cho cc loi du bi trn khc vi nhng nht khc nhau. Php o n y c tin h nh nh sau: v o mt ng ong hnh tr 40ml mu du v 40 ml nc ct , ri khuy mnh trong 5 pht 540C, mc tch nh c ghi li theo tng thi gian. i vi hu ht cc loi du i hi sau 30 pht, lp nh ch c cn li t hn 3 cm3. Nu sau 1h vic tch ho n to n nh khng xy ra, th phi ghi li th tch du, th tch nc v th tch nh. BM. Lc Ha du
52
150 100 75 50 40 30
(2) (3)
100 75 50 40 30
20 15
20
i k
15
Hnh 10: Biu xc nh th nh phn ca hn hp BS 150 v SN 500 ( 100C tng ng vi 1 n v d i) V d 2: Hn hp du gc trong mu s 2 (gm BS 150 v SN 150): Phn th tch ca du c nht ng hc cao (BS 150) cn pha v o hn hp l : VBS 150% = (NI/NM).100 = (4,15/6,51).100 = 63,75% Vy phn th tch ca du c nht ng hc thp (SN 150) l : VSN 150% = 100 63,75 = 36,25%
BM. Lc Ha du
55
150 100 75 50 40 30
(2)
100 75 50 40 30
20 15
(1) m N I
20 15
BM. Lc Ha du
56
BM. Lc Ha du
57
BM. Lc Ha du
58
1.6.2 La chn ph gia Ph gia dng pha ch du bi trn phi c c cc tnh cht chung nht c th c a mt cch hiu qu v o du gc, nhng tnh chung l : - Tan ho n to n trong du gc - n nh ha hc. - Khng c hi - C tnh tng hp - bay hi thp - Hot tnh c th khng ch c - Tnh linh hot Du ng c thng cha h ph gia a th nh phn, bao gm: Ph gia ci thin ch s nht, ty ra phn tn, tribology, c ch oxy ha, chng to bt
BM. Lc Ha du
59
Du thy lc
Du bnh rng
Du cng c
Du tuabin hi nc
i vi nhng ph gia khng mang tnh kim, nh cc ph gia chng m i mn Diankydithiophotphat km th tr s kim tng v h m lng kim loi khng lin quan g vi nhau. Do kt qu phn tch kim loi khng tham kho cho kt qu ca TBN. Trong trng hp n y khi iu chnh phi ph thuc v o tng th nh phn m c s iu chnh khc nhau tt c kt qu u t nh mong mun.
BM. Lc Ha du
61
Trong thc t, du bi trn c chia th nh hai loi c bn: du ng c v du cng nghip. Trong tng loi du, gip cho vic s dng du mt cch thch hp, ngi ta tip tc chia th nh cc loi du khc nhau da v o cc ch tiu k thut hoc da v o mc ch s dng. 1.7.1 Du ng c Du ng c l du bi trn c s dng bi trn cc ng c. Du ng c l nhm du quan trng nht trong cc loi du bi trn. Tnh trong bnh, chng chim khong 40% tng cc loi du bi trn trn th gii. Ti Vit Nam hin nay du ng c chim khong 70% lng du bi trn. Ti cc nc ang pht trin khc tnh hnh cng tng t. Mi loi ng c yu cu mt loi du bi trn thch hp tng ng. Tuy nhin, d cho l ng c nh th n o th du bi trn vn phi m bo thc hin c cc chc nng: bi trn, l m mt, l m kn v l m sch. Mc t c cc chc nng n y ti u ph thuc v o loi du c la chn ph hp vi c tnh thit k ban u ca ng c, nhin liu c s dng, iu kin vn h nh. Cht lng bo dng ng c cng rt quan trng, n lin quan ti c tui th ng c ln chu k thay du. Vic phn loi du ng c hin nay c kh nhiu phng php, trong ph bin nht l phn loi du ng c da trn cp nht v phn loi theo tiu chun cht lng. 1.7.1.1 Phn loi du ng c theo cp nht SAE (Society of Automotive Engineers) i vi phng php n y ngi ta chia du ng c th nh ba loi c bn: du ma ng, du ma h v du bn ma. Du ma ng c k hiu l SAE SW: l loi du c nht c xc nh ti 180C. Du ma h c k hiu l SAE n (n l s hiu v d 50, 60.... s c trnh b y c th trong phn tip theo): l loi du ng c c nht c xc nh ti 1000C. Du bn ma c k hiu l SAE SW/n: l loi du c cp nht tng ng vi du SAE SW khi xc nh nht 180C v tng ng vi du SAE n khi xc nh nht 1000C. V d: Du bn ma c k hiu l SAE 50W/60 ngha l du n y c cp nht l 60 khi vn h nh iu kin ma h v cp nht l 50W khi vn h nh trong ma ng. BM. Lc Ha du
62
BM. Lc Ha du
63
SC
SD
SE
SF
SG
SH
SJ
BM. Lc Ha du
64
Ngo i ra cn c cc cch phn loi du nhn ng c khc nh: phn loi theo tiu chun Nga; phn loi theo tnh nng (cp phm cht) 1.7.2 Du bi trn cng nghip Du bi trn cng nghip bao gm mt s rt ln cc sn phm chuyn dng trong s cc cht bi trn. Do vy, tr mt s nhm nh cht lng thu lc, ngi ta kh c th phn loi du bi trn cng nghip mt cch r r ng nh i vi du ng c. Phn ln cc du bi trn cng nghip c phn loi da theo cp nht ISO 3448, v i vi chng, nht l tiu chun quan trng trong vic la chn du s dng. Tuy nhin, phng php n y kh phc tp v kh nh. V th ngi ta thng t tn du bi trn cng nghip theo mc ch s dng. Theo phng php n y, du bi trn cng nghip c cc loi c bn nh sau: - Du bi trn trc - Du bnh rng (du bi trn bnh rng) - Du my nn - Du (cht lng) thu lc - Du tuabin - Du bi trn my cng c - Du bi trn ct gt kim loi ..v.v.......
BM. Lc Ha du
66
BM. Lc Ha du
67
BM. Lc Ha du
68
BM. Lc Ha du
69
1 2 3 4 5 6 7 8 9
000 00 0 1 2 3 4 5 6
2.
Lithium EP 2
3.
Cana 1 13
M phn ch s 4
BM. Lc Ha du
70
BM. Lc Ha du
71