‫پرسش هاي بنيادين در ارتباط با فضا‬

‫مي•‬ ‫چگون ه فض ا را م ي فهمي م ؟ و ب ه آ ن مرتب ط‬

‫شويم ؟ ‌ آيا فراي ادراكمان است يا وضعيت اش بسته‬
‫به ادراك ما شكل مي گيرد ؟‬
‫با حس هايمان به آن مرتبط مي شويم يا با خودمان ؟•‬
‫آيا فضا مجموعه اي است از اشيا و انسان ها‪ ،‬ظرفي‬
‫براي آن ها‪ ،‬يا اين كه آن ها درونش جاي گرفته اند ؟‬
‫آيا نشانگر منعطف بودن است‪ ،‬يا ثبات ؟ •‬
‫تعاریف فضا‬

‫‪‬‬ ‫فضا گستره ای پیوسته ای است که اشیا در آن وجود‬

‫دارند و حرکت می کنند؛ یا فضا ظرف دربرگیرنده اشیا و‬
‫یا خود اشیا و روابط میان آن ها است؛‬

‫‪‬‬ ‫مقداری از یک منطقه که چیز خاصی آن را اشغال می‬

‫کند یا برای هدف خاصی در اختیار گرفته شده است؛‬

‫‪‬‬ ‫فاصله میان اشیا و نقاط؛‬

 ‫مفاهیم فضا‬

‫‪‬‬ ‫حوزه های جغرافیا ‪ ،‬برنامه ریزی و معماری‪ ،‬رشته هایی‬

‫‪.‬هستند که عمده توجه شان به فضا است‬

‫‪‬‬ ‫فلسفه ‪ ،‬روانشناسی ‪ ،‬جامعه شناسی ‪ ،‬ریاضیات و‬

‫فیزیک‬
‫علوم طبیعی‬ ‫متافیزیکی‬

‫گیدنز و گاتدینر‬
 ‫نظریه های فلسفی‬

‫نظریه های‬ ‫نظریه های مطلق‬

‫رابطه ای‬

‫‪‬‬ ‫نیوت ن نظری ه فضای مطل ق را شک ل داد‪ .‬او فضا را‬

‫شیء ی واقع ی می دانس ت ؛ یعن ی مکان هایی برای‬
‫خودشان ‪ ،‬آ ن گونه که برای تمام چیزهای دیگر‪ .‬فضا و‬
‫زمان ظرف های ی ب ه گس ترش نامتناه ی بودند‪ .‬ارسطو‬
‫قبل از نیوتن ‪ ،‬فضا را به ظرف تمام اشیا توصیف کرده‬
‫‪ .‬بود‬
‫‪‬‬ ‫نخس تین بار لیبنیت س ب ا فضای مطل ق مخالفت کرد‪ .‬او‬
‫‪‬‬ ‫به طور کلی رابطه گرها معتقد بودند که ظرف به طور‬
‫منطقی متمایز از اشیایی نیست که گفته می شود آن ها‬
‫را به خوبی در خود جای می دهد ‪ .‬به گفته بلت استنباط‬
‫های مطلق گرا از فضا بر می گردد به کلیتی متمایز ‪،‬‬
‫فیزیکی و بسیار واقعی یا تجربه ای و قائم به ذات؛‬
‫نظریه ی نسبیت‬

‫‪‬‬ ‫نظری ه نس بیت خاص م ی گوی د ‪ :‬طول ها و دوره های‬

‫زمان ی بس ته ب ه چهارجوب س نجش و رجوع تغیی ر می‬
‫کنند‪ .‬بنابراین برخلف تصور نظریه نسبیت عام و خاص‬
‫در ظاه ر کامل ب ا نظری ه مطل ق گرای فضا – زمان‬
‫‪ .‬سازگاری نشان می دهند‬
‫‪‬‬ ‫اینیشت ن فض ا را چنی ن تعری ف م ی کن د‪ :‬فض ا کیفیت‬
‫‪ .‬جایگاهی اشیا در جهان مادی است‬
‫‪‬‬ ‫مهم ترین تاثیر نظریه نسبیت این بود که مفاهیم مجزای‬
‫فضا – زمان به پیوستگی چهار بعدی در فضا منجر شد‪،‬‬
‫زمان‬

‫مفهوم بعد چهارم نیز بدین معنا است که هر شی نه تنها ‪.‬‬

‫باید طول و عرض داشته باشد ‪ ،‬که باید تداوم زمانی نیز‬
‫داشته باشد‪ .‬بنابراین اینیشتن که این مفهوم را در نظریه‬
‫نسبیت خاص خود بکار گرفت و معتقد بود که بر خلف‬
‫نظری ه ی نیوت ن جدای ی مطل ق فض ا و زمان از یکدیگر‬
‫امکان پذی ر نیس ت و وابس ته ب ه انتخاب ی ک دستگاه‬
‫‪ .‬مختصات است‬
‫عال م چهار بعدی فض ا را ب ا تمام رویدادها و اشیااش‪ ،‬و‬
‫‪ .‬زمان را با تغییرات و حرکات اش شامل می شود‬
‫فوک و م ی گوی د‪ " :‬فض ا را محص ولی اجتماع ی دیدن ‪ ،‬که‬
 ‫تجربه فضا‬

‫قدرتی که بتواند حرکات کالبدی را در کنترل خود بگیرد‬

‫و آنها را هدایت ‪ ،‬سانسور ‪ ،‬ممنوع یا تشویق کند ‪ ،‬می‬
‫تواند بر درک از فضا تاثیر بگذارد و فضاهای شهری به‬
‫دلیل سیاسی بودن ذاتی خود یعنی حضور همه جانبه و‬
‫همیشگ ی بازنمودهای قدرت س یاسی در آ ن ه ا چنین‬
‫خاصیت هدایت کننده و دستکاری کننده ای بر تجربه ی‬
‫‪.‬فضا دارند‬
 ‫تعريف ابتدايي از فضاي شهري‬

‫‪‬‬ ‫تعداد استفاده كنندگان بال ‪1.‬‬

‫‪‬‬ ‫‪ .‬استفاده از آن نياز به مجوز ندارد ‪2.‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ .‬استفاده از آن مقيد به زمان خاصي نيست‪3.‬‬
‫‪‬‬ ‫تنوع فعالي ت ه ا و رويداده ا در آ ن بس يار بيشتر از‪4.‬‬
‫‪ .‬فضاهاي ديگر است‬
‫‪‬‬ ‫حضور در آن هميشه با قصد خاصي صورت نمي گيرد و‪5.‬‬
‫‪.‬مي تواند غير ارادي يا اتفاقي باشد‬
‫‪‬‬ ‫‪ .‬آموزش در اين فضاها غيررسمي و بي تكلف است‪6.‬‬
 ‫فضای شهری‬

‫‪‬‬ ‫چومی ‪ :‬در بر گرفتن فضا است که اهمیت دارد تا خود‬

‫‪.‬فضا‬
‫‪‬‬ ‫زوی‪ :‬فض ا را ذات معماری م ی دان د و معتق د است‬
‫دیوارها بیشتر ظرف اند و مهم مظروف یا همان فضای‬
‫داخل ی اس ت‪ .‬زوی از همی ن تعریف برای فضای شهری‬
‫نیز استفاده می کند ؛ جایی که خیابان ها ‪ ،‬میادین ‪ ،‬پارک‬
‫ها ‪ ،‬زمین های بازی و باغ ها به گونه ای تعریف شده اند‬
‫‪.‬که فضایی محصور پدید آورند را فضای شهری می داند‬
‫‪‬‬ ‫کریر‪:‬فضای شهری را فضای خارجی می داند‪ ،‬تمام انواع‬
‫فضای میان س اختمان ه ا در شهره ا و دیگ ر مکان ها ‪.‬‬
‫گيدئن در برداشت و تلقي از فضا در طول تاريخ معماري‬
‫‪ .‬سه مرحله مطرح كرد‬
‫‪‬‬ ‫مص ر باس تان‪ ،‬س ومر و يونان ‪:‬فضاي معماري با بازي‬
‫حجم ها ساخته مي شود و به فضاي داخلي كمترين توجه‬
‫‪ .‬مي شد‬
‫‪‬‬ ‫روميان ‪:‬فضاي معماري مترادف بود با فضاي مجوف‬
‫‪.‬شده ي داخل ساختمان‬
‫‪‬‬ ‫قرن بيستم‪:‬استنباط از فضاي معماري و شهر‪ ،‬ستايش‬
‫از كيفي ت هاي س اختمان هاي منفرد و مجزا اس ت كه‬
‫‪‬‬ ‫راپاپورت برای تحلیل فضا ‪ ،‬پیشنهاد تقسیم فضا به مکان‬
‫هایی را می دهد که تشکیل دهنده ی صحنه ها و روابط‬
‫فضا هستند‪ .‬در حقیقت با این کار مفهوم یک پارچه و عام‬
‫‪.‬فضا را به اجزای آن که مکان ها هستند‪ ،‬تقسیم می کند‬
‫راپاپورت ‪ ،‬فضا را در روابط سه گروه با یکدیگر تعریف‬
‫می کند‪ ،‬که این سه گروه را به صورت زیر طبقه بندی‬
‫‪:‬می کند‬
‫‪‬‬ ‫انسان ها با یکدیگر؛‬
‫‪‬‬ ‫انسان ها با اشیا؛‬
‫‪‬‬ ‫اشیا با یکدیگر؛‬

‫‪‬‬ ‫راجر ترانسیک بر اساس دیدگاه فیزیکی اش نسبت به‬

‫فضا ‪ ،‬در نظریه ی شکل زمین فضای شهری را به پنج‬
‫دسته ی ‪ ،‬فضای خصوصی داخل خانه های مسکونی ‪،‬‬
‫‪‬‬ ‫مدنی پور ‪:‬شهر را به سلسله مراتبی از فضاهای عمومی‬
‫و خصوصی تفکیک می کند ‪ ،‬ولی از آن جا که بر خلف‬
‫ترانسیک و ماتین رویکردی صرفا فیزیکی به فضا ندارد ‪،‬‬
‫طیف گسترده تری را مد نظر قرار می دهد‪ .‬وی دامنه ی‬
‫حوزه ی خصوصی و عمومی را از خلوت ذهن و فضای‬
‫‪ .‬شخصی بدن تا فضای عمومی جهان گسترده می بیند‬
‫‪‬‬ ‫ماتی ن سه دس ته فضای عمومی برای شهر تعریف می‬
‫کند‪ :‬خیابان ‪ ،‬میدان و ساحل رودخانه و دریا‪ .‬تحت تاثیر‬
‫‪.‬کامیلوسیته‬
‫‪‬‬ ‫‪The setting for a civic building‬‬
‫‪‬‬ ‫‪The principal meeting places‬‬
‫‪‬‬ ‫‪Places for great ceremonial occasions‬‬
‫‪‬‬ ‫‪Spaces for entertainment around buildings such as‬‬
‫‪theatres, cinemas, restaurants an cafes‬‬
‫‪‬‬ ‫‪Spaces for shopping, shopping street, arcades and‬‬
‫‪‬‬ ‫اجتماعی و‬ ‫کولکوه ن‪ :‬فضای شهری شام ل فضای‬
‫مصنوع‪ .‬فضای اجتماعی تداعی فضایی نهادهای اجتماعی‬
‫است که مورد مطالعه جامعه شناسان و جغرافی دانان‬
‫است‪ .‬تمایل این دیدگاه‪ ،‬دیدن ویژگی های فیزیکی محیط‬
‫‪.‬مصنوع به عنوان فراپدیده است‬
‫از س وی دیگ ر ‪ ،‬فضای فیزیک ی ک ه مورد توجه معماران‬
‫است‪ ،‬مورفولوژی فضا است‪ .‬طریقی که فضا بر ادراک‬
‫ما اثر می گذارد و شیوه ی به کارگیری فضا و معنایی که‬
‫‪.‬از آن استخراج می شود‬
 ‫تقابل فضای فیزیکی و ذهنی‬

‫‪‬‬ ‫سجا دو مفهوم از فضا شناسایی می کند‪ :‬نخست فضای‬

‫فیزیک ی ب ا ماهیت ی مادی و دوم ‪ ،‬فضای ذهنی ادراک و‬
‫بازنمایی ‪ ،‬که تلش برای کاوش معنای فردی و محتوای‬
‫نمادین نقشه های ذهنی و تصویر سازی از چشم اندازها‬
‫در آ ن جای م ی گیرد‪ .‬او س پس ب ه تبعیت از لوفور ‪،‬‬
‫‪.‬مفهوم سومی به نام فضای اجتماعی را طرح می کند‬
 ‫لفور و فضای اجتماعی‬

‫‪‬‬ ‫راه برقراری ارتباط میان فضای ذهنی و واقعی‬

‫‪‬‬ ‫ابهام میان فضای انتزاع ی و فضای مشخص را‬
‫‪.‬مطرح میکند‬
‫‪‬‬ ‫ابعاد فضا یعنی ذهنی ‪ ،‬فیزیکی ‪ ،‬و اجتماعی را نباید‬
‫منفک از یکدیگر نگه داشت و بدین ترتیب شروع به‬
‫ارائه نظریه یکتا گرایانه ی فضا‬
‫‪‬‬ ‫تفک ر هگل ی تولی د فض ا‪ :‬فضای اجتماع ی محصولی‬
‫اجتماع ی اس ت ‪ .‬هر جامع ه و شیوه ی تولی د آن ‪،‬‬
‫‪.‬تولیدکننده ی فضای خاص خودش است‬
‫‪‬‬ ‫روند تولید اس ت ک ه باید مورد توج ه قرار گیرد‪ ،‬نه‬
‫اشیا درون فضا ‪ ،‬هر چند فرایند و محصول هر دو از‬
‫‪.‬هم جدا نشدنی اند‬
‫‪‬‬ ‫لوفور سه بعد فضاهای دریافتی ‪ ،‬فکری و زیستی را‬
‫به عنوان س ه لحظ ه ی فضای اجتماع ی که دارای‬
‫‪.‬روابط دیالکتیک است عنوان می کند‬
‫‪‬‬ ‫لحظ ه نخس ت روی ه ی مکان ی اس ت ک ه مربوط به‬
‫شیوه ی س ازمان یافت ن و ب ه کار رفت ن فض ا است‪.‬‬
‫رویه ی مکانی یا عمل فضایی معرف فضای فیزیکی‬
‫است‪ .‬لحظه دوم ‪ ،‬لحظه ی بازنمایی های فضا است‬
‫که ب ه فضای مفهومی شده ‪ ،‬فضای دانشمندان ‪،‬‬
‫برنام ه ریزان شهرس ازان‪ ،‬تفکیک کننده های‬
‫تکنوکرات و مهندس ان اجتماع ی مربوط اس ت‪ .‬این‬
‫فضای غالب در جامعه است که تمایل اش به سوی‬
‫نظامی از نمادهای زبانی است و بدین جهت روی آن‬
 ‫جمع بندي‬ ‫(‬ ‫(مفهوم فضا‬

‫‪‬‬ ‫بحث فضاي واقعي و ذهني يا اجتماعي و فيزيكي به‬

‫شكاف ميان ح س و تجرب ه ب ا انديشه و انتزاع و‬
‫تفاوتهاي درك اين دو مي انجامد‬ ‫‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫فض ا را م ي توان جانشين ي انتزاعي براي جهان‬
‫اطرافمان دي د‪ ،‬براي آنچ ه عموما ً محي ط مصنوع و‬
‫طبيعي مان مي دانيم‪ .‬بايد تفكر عمل گرايي‪ ،‬نسبت‬
‫به فضا را بيابيم‪ ،‬تفكري كه براي امروز شهرسازی‬
‫مناسب باشد‪ .‬اين است كه شايد مجبور باشيم يا از‬
‫برداشت عملي و بسيار مصنوع از فضا استفاده كنيم‬
‫و ديگر برداشت ها را به دليل بي ارتباطي با عليق‬
‫تخصصي شده مان كنار بگذاريم و يا …‬
‫‪‬‬ ‫تلش كني م رويكرد يكس ان تري نس بت ب ه فضا پيدا‬